Over koetjes en kalfjes

Over koetjes en kalfjes

Op een herfstige dag in Londen vraagt een vriendelijk promomeisje voorbijgangers een nieuwe melk uit te proberen. Enthousiast doen mensen mee: ‘Lekker, romig! Als een milkshake’, klinken de reacties. ‘Is dit gewone koemelk’, vraagt een deelnemer. ‘Nee, hondenmelk’, reageert het promomeisje. Verbijsterd kijken de deelnemers haar aan. ‘Wat?! Melk voor honden?’ Een jongen gooit zijn glas boos op de grond. Een dame spuugt de melk vol walging uit.

Met dit ludieke filmpje lanceerde de internationale dierenrechtenorganisatie Peta eind vorig jaar haar nieuwe campagne over koemelk. Peta wil de consumenten wakker schudden. Is het niet vreemd dat we het drinken van koemelk zo normaal vinden, terwijl we walgen bij de gedachte dat we melk van een ander zoogdier drinken?

Je staat er inderdaad niet bij stil als je een kop melk bij het ontbijt drinkt of het laagje melkschuim van je cappuccino naar binnen lepelt. Je drinkt de moedermelk van een ander zoogdier. Melk die de koe maakt voor haar kalf. Om die melk te gebruiken voor menselijke consumptie, halen de melkveehouders de kalveren na de geboorte bij hun moeder weg.

Kalverliefde

Voor het scheiden van koe en kalf bestaan geen wettelijke richtlijnen. Het is aan de boer om te bepalen wanneer hij dat doet. Sommige bioboeren laten het kalf een paar dagen bij de koe, reguliere melkveehouders scheiden hen gewoonlijk binnen de 24 uur na de geboorte.

In Nederland ontstond vorig jaar ophef over het scheiden van koe en kalf. Overtuigd dat dit het welzijn ten goede komt, dienden parlementsleden een motie in om kalveren na de geboorte langer bij de koe te houden. De motie werd niet aangenomen. De staatssecretaris van Economische Zaken, Martijn van Dam, wil eerst de resultaten afwachten van een onderzoek over de kwestie.

Er volgden heftige discussies. Boze boerinnen stapten naar de Tweede Kamer om duidelijk te maken dat melkveebedrijven wel degelijk over voldoende ‘kalverliefde’ beschikken. Net het later scheiden van koe en kalf zou volgens hen wreed zijn.

In een scherp opiniestuk in De Volkskrant schreef de hoogleraar sociale psychologie, Roos Vonk, dat Van Dam de motie verwierp met een selectieve uitsnede van de feiten. Argumenten voor het langer samenhouden van koe en kalf wuifde hij volgens haar ten onrechte weg als ‘emotioneel’

Laten we de feiten eens onder de loep nemen. Wat is er bekend over het leed door het scheiden van koe en kalf? En biedt de ‘familiekudde’ een diervriendelijker alternatief? We zetten de belangrijkste bevindingen op een rijtje.

Slechter voor welzijn

Volgens Hans Hopster, senior onderzoeker dierenwelzijn aan Wageningen Livestock Research, komt het langer samenhouden van koe en kalf het welzijn niet ten goede. ‘Naarmate koe en kalf langer bij elkaar blijven, wordt de band hechter’, zegt hij in een interview in Resource, het magazine van Wageningen University & Research. ‘Daarom kan er juist een welzijnsprobleem ontstaan als we kalf en koe na twee maanden gaan scheiden.’

Wetenschappelijk onderzoek ondersteunt zijn stelling. In gecontroleerde experimenten werd na de geboorte het kalf ‘snel’ (binnen 24 uur), of ‘laat’ (tussen de vier dagen en twee weken) weggehaald van het moederdier. De proeven laten consistent zien dat als koe en kalf langer samen mogen blijven, het wegnemen van het kalf sterkere reacties ontlokt. De koeien loeien aanzienlijk luider, ze zijn beweeglijker en steken hun hoofd vaker buiten het hok, wat wetenschappers verklaren als een zoektocht naar het kalf. Dit bevestigt het idee dat koe en kalf na verloop van tijd meer aan elkaar gehecht raken en een latere scheiding het welzijn sterker aantast.

Tijdens de bevalling sturen hormonen het moederlijk instinct van de koe aan, maar snel na de geboorte verandert dit naar een situatie waarin het gedrag van de koe grotendeels wordt aangestuurd door de prikkels van het kalf. Bij afwezigheid hieraan dooft de moederzorg in de eerste uren na de geboorte van het kalf snel uit. Evolutionair kan je dat verklaren als een voordelig mechanisme. De koe investeert niet nodeloos in een doodgeboren kalf. Voor een koe wier kalf direct na de geboorte weggehaald wordt, treedt naar verwachting dit mechanisme in werking.

Minder angstig

Tot nog toe zijn de feiten eenduidig. Het snel scheiden van koe en kalf betekent minder leed, maar het verhaal wordt complexer als je ook de indirecte gevolgen van de scheiding meeneemt. Op de iets langere termijn heeft ‘koe en kalf samen’ ook positieve effecten, benadrukt Frank Tuyttens, onderzoeker diergedrag en dierenwelzijn in de veeteelt bij het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO).

Kalveren die langer bij het moederdier blijven, gedragen zich minder angstig. In een onderzoek werden kalveren van drie weken geplaatst in een kleine kudde van andere kalveren. Dat is een sociaal uitdagende situatie voor het kalf. Kalveren die na de geboorte langer bij hun moeder waren gebleven, toonden in deze situatie minder angst dan kalveren die binnen de 24 uur van het moederdier waren weggehaald. Volgens de onderzoekers kunnen kalveren beter met onbekende situaties omgaan als ze een langere tijd bij de moeder blijven.

Dat het samenzijn invloed heeft op het gedrag van het kalf is niet verrassend. Van nature blijven koe en kalf lang samen. In semi-natuurlijke kuddes laten koeien hun kalveren tot acht of tien maanden melk drinken. Na de geboorte zonderen koe en kalf zich af voor een periode van ongeveer vijf dagen. Zodra het jong sterker wordt, voegen beide zich weer bij de kudde. De jonge kalveren uit de kudde trekken vervolgens vooral met elkaar op en zoeken zelf de moeder op om te drinken.

Onderzoek laat zien dat kalveren die langer bij de moeder zijn gebleven, zich met drie weken socialer gedragen naar andere kalveren. Zij likken elkaar meer en schuren bijvoorbeeld de kopjes tegen elkaar. De effecten op sociale vaardigheden kunnen tot de volwassenheid doorwerken. Een studie in de jaren 1980 toonde aan dat vaarzen – jonge koeien die voor het eerst een kalf krijgen – die langer bij de moeder mogen blijven, zich sociaal dominanter gedragen tijdens de volwassenheid. Om de langetermijneffecten echt hard te maken is meer onderzoek nodig.

Het bewijs voor de directe effecten mag je ‘overtuigend’ noemen, maar de consequenties voor het gedrag op de langere termijn zijn minder uitgebreid onderzocht. De resultaten tonen evenwel een vergelijkbare trend. Volgens Tuyttens is het te vroeg om conclusies te trekken.

Gezondheid

Naast gedrag is gezondheid een belangrijke graadmeter voor dierenwelzijn. Ook hier bestaan bevindingen ten gunste van een snelle als van een latere scheiding. Gewoonlijk likt de koe na de geboorte het kalf uitgebreid schoon en droog. Dit vervult allerlei belangrijke functies, zoals het stimuleren van de ademhaling en de bloedsomloop, en het verkleinen van de kans op infecties bij het kalf. Maar niet elke koe is hier even goed in. Vaarzen likken hun kalveren aanzienlijk minder uitgebreid dan koeien die al eerder hebben gekalfd.

Bovendien laten vaarzen het drinken uit hun uier pas later toe, mogelijk door angst en gebrek aan ervaring. En dat terwijl het drinken van voldoende biest, de eerste melk die extra rijk is aan afweerstoffen, zo snel mogelijk na de geboorte essentieel is voor de gezondheid van het kalf. Volgens de Wageningse onderzoeker Hans Hopster geeft ‘kalf bij de koe’ onvoldoende garantie voor een adequate verzorging. Hij adviseert de melkveehouder zelf de verzorging van het pasgeboren kalf op zich te nemen.

De opname van zogenoemde lg-antilichamen uit de biest ligt evenwel aanzienlijk hoger als kalveren ze direct bij de moeder drinken. Hoe dat kan, is nog een raadsel. Het heeft niets met de versheid van de melk te maken. De antilichamen in biest nemen pas later beduidend af. Ook het simuleren van de aanwezigheid van de moeder, door het kalf met doeken droog te wrijven en tegen het kalf te praten tijdens het geven van de biest, kon de opname van de antilichamen niet verhogen. Blijkbaar zijn er andere subtiele factoren die te maken hebben met de nabijheid van de moeder die de opname van antilichamen verhogen. Mogelijk heeft dit te maken met ‘oxytocine’ – ook bekend als het ‘knuffelhormoon’ – dat vrijkomt bij zowel de koe als het kalf tijdens het zogen.

Voor Julie Johnsen is dat een reden om het ‘beste van beide’ te combineren. Zij is onderzoekster bij het Veterinaire Instituut in Noorwegen en is gepromoveerd op de welzijnseffecten van het langer samenhouden van koe en kalf. ‘In een ideale situatie blijven koe en kalf vier tot zes weken samen, om vervolgens zeer geleidelijk uit elkaar gehaald te worden. Zo heb je de gedrags- en gezondheidsvoordelen van de langere termijn en is het leed door de scheiding het kleinst.’ Dat scheidingsproces moet uiterst subtiel gebeuren. Het allerbelangrijkste is dat je na het scheiden het geven van melk voortzet. De kalveren die na de scheiding nog melk uit de fles krijgen, laten duidelijk een minder grote stressreactie zien. Verdwijnt tegelijk de moeder en gaat ook de melkkraan dicht, dan zie je een sterke gewichtsafname door de stress. Dat moeten we echt voorkomen.’        

Koe-vriendelijke melk

Zo mogelijk staat nog een trede hoger op de welzijnsladder de ‘familiekudde’. Ingrid van Dixhoorn, onderzoeker dierenwelzijn bij Wageningen Livestock Research, ontwikkelde een concept voor een melkveehouderij ‘zoals de koe het wil’. ‘De familiekudde gaat verder dan enkel kalf bij koe. De hele huisvesting is ingericht zodat koeien, vaarzen en kalveren op een natuurlijke manier samen kunnen leven. De horens blijven staan en de stier leeft in een aparte ruimte, met uitzicht op de kudde.’ 

De familiekudde komt tegemoet aan de natuurlijke behoeften van een rund. In een natuurlijke setting verlaten jongvolwassen stiertjes vanaf een leeftijd van drie tot vier jaar de kudde en leiden geleidelijk een meer solitair leven. De vaarzen daarentegen blijven bij hun moeder en bouwen samen een langdurige sterke band op.

De natuurlijke setting betekent niet dat het welzijn daarmee hoger ligt. ‘In een kudde bestaat een natuurlijk rangorde, die de koeien bepalen door te vechten. Juist met de hoorns erop kunnen deze gevechten tot ernstige verwondingen leiden. In een familiekudde willen we dit voorkomen door voldoende ruimte te bieden en niet steeds nieuwe dieren te introduceren. Dan is de kudde stabiel en de rangorde duidelijk. Zulke gevechten worden dan vanzelf minder.’ 

Om rendabel te zijn, wordt ook in een familiekudde het kalf voortijdig beperkt in het zogen bij de moeder. ‘Als je dat niet doet, gaat er wel heel veel melk verloren’, zegt Van Dixhoorn. Kijken we enkel naar het welzijnsaspect, dan zou volgens Johnsen de koe helemaal niet van haar kalf gescheiden moeten worden. ‘Maar we willen nu eenmaal melk drinken. Dat kunnen we dan het best op de meest vriendelijke manier vormgeven.’  

Of we ooit melk drinken van koeien uit een familiekudde is onzeker. ‘Ik zie de familiekudde meer als een lonkend perspectief, dan als een realistisch grootschalig alternatief’, vertelt Van Dixhoorn. ‘Het is bedoeld als een vergezicht, om te inspireren. En ik merk dat ons uitgangspunt ‘wat wil de koe?’ steeds meer wordt overgenomen door boeren en in het publieke debat.’