Deze website gebruikt cookies. Ik ga akkoord met de privacy policy
OK
Sociaal

Italiaanse pomodori aka slaventomaten

Op tomatenplantages in Italië werken onzichtbare seizoenarbeiders voor een hongerloon. Hun arbeidsomstandigheden zijn zo precair dat ze wel eens moderne slaven genoemd worden. Maar wat houdt moderne slavernij nu precies in? En vooral: kunnen we er als consument iets tegen doen?

Sarah Vandoorne

Journalist - schrijft vooral over fairtrade en duurzaamheidslabels
"Een duizendtal Afrikaanse seizoensarbeiders woont in verdoken gebouwen op het platteland – niet toevallig Ghetto Ghana genoemd – en blijven zo onzichtbaar voor de buitenwereld"

Italiaanse pomodori aka slaventomaten

Op tomatenplantages in Italië werken onzichtbare seizoenarbeiders voor een hongerloon. Hun arbeidsomstandigheden zijn zo precair dat ze wel eens moderne slaven genoemd worden. Maar wat houdt moderne slavernij nu precies in? En vooral: kunnen we er als consument iets tegen doen?

Onder de Italiaanse zon kweken 420.000 buitenlandse arbeiders tomaten voor de Europese markt. In de Zuidoost-Italiaanse provincie Puglia, vlak bij het dorpje Cerignola, verblijven een duizendtal Afrikaanse seizoenarbeiders, de meesten van Ghanese afkomst. Dagelijks werken ze minstens twaalf uur, van zonsopgang tot zonsondergang, aan een hongerloon van amper twee euro per uur. Ze wonen in verdoken gebouwen op het platteland – niet toevallig Ghetto Ghana genoemd – en blijven zo onzichtbaar voor de buitenwereld.

Antropologe Gloria Carlini, promovenda aan de Universiteit van Milaan-Bicocca, onderzoekt de leef- en arbeidsomstandigheden van de Afrikaanse arbeiders. 'Soms worden zowel paspoorten als loon afgenomen door caporali, de ronselaars die hen werk bezorgen. De arbeiders zeggen er niks van, uit angst om hun job te verliezen', zegt Carlini.

'De capo’s hebben alle macht', vertelt Mohamed, één van de Ghanese seizoensarbeiders. Zij beslissen wanneer we mogen stoppen met werken, wanneer we iets te drinken of te eten krijgen. Ze nemen onze documenten af opdat we afhankelijk zouden blijven van hen. Soms stelen ze ons inkomen. En als we dat geld durven terug te vragen, sturen ze ons de laan uit. Ik moet mijn mond houden om mijn werk te behouden.'

Het Ghetto Ghana van Mohamed en duizend andere seizoenarbeiders zonder papieren legt een trieste realiteit bloot: aan de rand van Europa worden arbeiders uitgebuit zodat de West-Europeaan in de winter tomaten kan blijven eten.

"Het woord slavernij is sensationeel en wordt daarom gretig gebruikt door de media. Het impliceert een eenzijdige misdaad waarbij een slechterik misbruik maakt van willoze slachtoffers. De realiteit is veel complexer"

Moderne slavernij

'Om maximale winst te genereren en zo weinig mogelijk kosten te maken, buiten Italiaanse landbouwbedrijven arbeiders uit', zegt juriste Paola Cavanna, die onderzoek doet naar uitbuiting in de volledige voedingssector in Italië en daarmee eind mei haar doctoraat behaalde aan de Universiteit van Piacenza. 'Dat misbruik kan gaan van ellenlange werkdagen en onderbetaling tot fysiek geweld, bedreigingen en zelfs moderne slavernij.'

Ook journalist Annemieke Hendriks neemt het woord slavernij in de mond. In haar boek, De tomaat en de bizarre wereld van vers voedsel, schrijft zij dat slavernij nog steeds bestaat in de tomatenproductie van Zuid-Europa – niet enkel in Italië, dus. Ook in Spanje, onder meer in de velden rond de toeristische kuststad Almería, worden Noord-Afrikaanse en Oost-Europese arbeiders uitgebuit. Volgens onderzoek van The Guardian uit 2011 zo’n 100.000 in totaal.

Een kleine optelsom leert ons dat in Europa in totaal ruim een half miljoen moderne slaven op tomatenplantages werken. De kans dat we als consument slaventomaten op ons bord krijgen, is dan ook bijzonder reëel. Maar wat houdt die moderne slavernij nu juist in?

Cavanna nuanceert haar eigen terminologie. 'Het woord slavernij is sensationeel en wordt daarom gretig gebruikt door de media. Het impliceert een eenzijdige misdaad waarbij een slechterik misbruik maakt van willoze slachtoffers. De realiteit is veel complexer. Slechteriken zijn niet per se grote bedrijven, maar ook kleine boerderijen of restaurants die een oogje dichtknijpen. Slachtoffers worden bovendien niet noodzakelijk gedwongen om in dergelijke omstandigheden te werken. Vaak kiezen ze ervoor, uit economische noodzaak. Daarom verkies ik de term uitbuiting, die veel meer misbruiken omvat dan louter slavernij.'

Professor Karwan Fatah, die historische slavernij onderzoekt aan de Universiteit van Leiden, gaat akkoord dat er vaak te snel gewag wordt gemaakt van moderne slavernij. 'De terminologie is krachtig en werkt activerend. Het kan gebruikt worden voor politieke doeleinden, als een soort vrijbrief om direct tot actie over te gaan. Als je bijvoorbeeld het woord genocide hoort, moet je ingrijpen – hetzelfde met slavernij. Terwijl het inderdaad een heel complexe term is.'

"Bij moderne slavernij is het heel moeilijk om vast te stellen of er sprake is van vrijwilligheid. Arbeiders kunnen vrijwillig hun rechten opgeven om te blijven werken, maar dat kan nog steeds resulteren in situaties die als slavernij gelden"

Vrijwillige slavernij tegen betaling

De term moderne slavernij spreekt zich niet uit over loon. 'Een arbeider kan niet of nauwelijks betaald worden en hierom als slaaf aanzien worden, maar de term gaat nog veel verder dan dat: zodra arbeiders onvrij zijn in hun doen en laten, kunnen we al spreken van moderne slavernij', zegt de Nederlandse professor.

Met onder andere die nuance over slavernij tegen betaling duidt Fatah het verschil tussen moderne en historische slavernij. 'In de loop van de twintigste eeuw is er iets veranderd in de definitie. Slavernij is nu niet meer legaal, maar de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) stelt dat sommige arbeiders werken in omstandigheden die heel erg op slavernij lijken.'

Irene Wintermayr, beleidsmedewerker bij de ILO in Brussel, verduidelijkt: 'De term moderne slavernij wordt vaak gebruikt om te benadrukken dat slavernij nog niet helemaal afgeschaft is, maar er bestaat geen internationale juridische definitie voor en het wordt dus vrij aangewend. Wel is er veel overlapping met het door de ILO gedefinieerde gedwongen arbeid, waarbij slachtoffers onvrijwillig in penibele arbeidsomstandigheden werken waar ze niet weg kunnen.'

'Bij moderne slavernij is het heel moeilijk om vast te stellen of er sprake is van vrijwilligheid', zegt professor Fatah. 'Arbeiders kunnen vrijwillig hun rechten opgeven om te blijven werken, maar dat kan nog steeds resulteren in situaties die als slavernij gelden.'

"Als een bedrijf in groothandel voor 1 kilogram tomaten slechts 0,80 euro wil betalen, moeten die toch weten dat de arbeiders amper betaald zullen worden?"

Slaven aan het woord

In het Ghetto Ghana vraagt Carlini zich af wat de arbeiders zelf van die terminologie vinden. Mohamed is misnoegd over de term. 'Ik ben boos dat wij zo genoemd worden. Ik wil niet behandeld worden als een klein kind. Ik weet in welke situatie ik zit, maar momenteel kan ik er niets aan doen.' Robert, een andere seizoenarbeider die Carlini sprak, vult aan: 'Waarom worden wij slaven genoemd? Misschien zijn we dat wel, maar ik weiger mezelf zo te zien. Slaaf is een veel te beladen term.'

Carlini zegt dat de arbeiders hun waardigheid willen behouden door de terminologie af te wijzen. “De term lijkt hun menselijkheid weg te nemen en dat willen ze koste wat het kost vermijden.” Ook is er een link met historische slavernij. 'In Ghana was er vroeger slavenhandel. Door de arbeiders zo te benoemen, worden ze daaraan herinnerd. Dat neemt hun waardigheid alleen maar meer af.' 

Volgens Carlini is het belangrijk om verder te kijken dan het eenzijdige perspectief van slavernij. 'Het is goed dat de term tot activisme aanzet. Maar als je alles tot slavernij herleidt, zie je niet meer dat eigenlijk het hele globale systeem niet werkt.'

'In de voedingsketen is er zoveel misbruik', gaat de antropologe verder. 'Dat misbruik begint niet bij de capo’s die druk zetten op de arbeiders, maar wel bij de prijszetting op groente- en fruitveilingen. Als een bedrijf in groothandel voor 1 kilogram tomaten slechts 0,80 euro wil betalen, moeten die toch weten dat de arbeiders amper betaald zullen worden?'

"De prijszetting wordt gedaan nog voor de tomaten geoogst zijn – zo wordt er veel druk gelegd op de leveranciers"

Naar de supermarkt

Lage prijzen vinden we ook, het hele jaar door, in de Belgische supermarkten. Waar moeten we als consument op letten als we slaafvrije tomaten willen eten?

Uit een rondvraag bij de supermarkten Lidl, Carrefour, Delhaize, Albert Heijn, Makro en Colruyt blijkt dat de ketens vooral Belgische tomaten in hun rekken hebben – jaarlijks van 76 procent bij Lidl tot 84 procent bij Colruyt. In de winter worden er Spaanse tomaten aangeleverd. 'En in het geval van een enorme vraag soms ook uit Marokko', klinkt het bij Delhaize en Albert Heijn.

Leveranciers uit Spanje bij Lidl, Carrefour, Makro en Colruyt zijn GRASP-gecertificeerd, wat staat voor GLOBAL G.A.P. Risk Assessment on Social Practice. “Telers worden extern gecontroleerd op inbreuken op de arbeidsomstandigheden, ongeacht de herkomst van de producten”, zegt Carrefour-woordvoerder Baptiste van Outryve. 

Philippe Weiler, duurzaamheidsverantwoordelijke bij Lidl Belgium, legt de nadruk op een gedragscode waar alle telers aan moeten voldoen. 'Die criteria hebben te maken met arbeidsomstandigheden, zoals vakbondsvrijheid en een verbod op kinderarbeid en op schendingen van de mensenrechten. Lidl is zich er van bewust dat er schendingen plaatsvinden in de zuiderse landen, maar probeert zich constant te verbeteren dankzij dat label en die code of conduct.' Ook bij Delhaize wordt er gewerkt met zo’n gedragscode.

Albert Heijn vereist dan weer een soortgelijk sociaal protocol van Ethical Trading Initiative (ETI), een multistakeholderorganisatie die bedrijven, ngo's en vakbonden verbindt.  

ETI bracht eind 2015 een rapport uit over de tomatenproductie in Italië. 'Supermarkten kunnen veel doen om misbruik tegen te gaan, als ze samenwerken', zegt Noors ETI-adviseur Ole Henning Sommerfelt. Zo zouden ze volgens hem minder druk kunnen zetten op de prijzen. 'De prijszetting wordt er gedaan nog voor de tomaten geoogst zijn – zo wordt er veel druk gelegd op de leveranciers. Leveranciers moeten op hun beurt transparant zijn: in kaart brengen hoe en in welke boerderijen de tomaten geteeld worden, is cruciaal om misbruik op een structurele manier tegen te gaan.'

Volgens Sommerfelt is het als consument moeilijk om zeker te zijn of een product ethisch geproduceerd is. 'Consumenten zouden hun vragen kunnen richten naar de supermarkten waar ze hun producten kopen. Communiceren zij over duurzaamheid en sociale omstandigheden? Nemen ze daarin wel echt hun verantwoordelijkheid? Door vragen te blijven stellen, zetten de consumenten de supermarkten aan tot ethischer inkoopgedrag. In de meeste gevallen blijft het echter moeilijk om zeker te zijn.'

'Wat consumenten wel kunnen doen, is enkel nog tomaten kopen uit West-Europese landen, waar toch beduidend minder misbruik voorkomt dan in Zuid-Europa of elders in de wereld. Tot slot kunnen ze ook, indien die beschikbaar zijn, voor gecertificeerde producten kiezen. Voorlopig is certificering soms nog wat niche en werkt het nog niet goed – daar kunnen consumenten verandering in brengen door hun aankoopgedrag aan te passen.'

"Zolang de structurele oorzaken van het misbruik niet aangepakt worden, zullen slaventomaten geteeld worden"

Labels als oplossing?

Certificering is evenwel geen wondermiddel, meent dr. Cavanna. 'Waarom moeten producten gelabeld worden als ‘goed’ of ‘beter’? En waarom worden er eigenlijk niet alleen maar goede producten verkocht? Labels lijken een manier om bedrijven een schouderklopje te geven als ze uitbuiting proberen tegen te gaan, terwijl dat gewoon de normaalste zaak van de wereld zou moeten zijn', vindt de juriste die niet tegen certificering is, maar het een dubbeltje op zijn kant vindt.

'Van consumenten kan niet verwacht worden dat ze alle informatie die nodig is om een geïnformeerde beslissing te nemen continue kunnen verwerken. De macht en verantwoordelijkheid van de consument mogen dus ook niet overschat worden.'  

De verantwoordelijkheid ligt volgens Cavanna hoofdzakelijk bij de staat, die de problemen structureel moet aanpakken. 'In Italië bestaan er wetten om uitbuiting tegen te gaan – die evenwel niet goed geïmplementeerd worden – maar zolang de structurele oorzaken van het misbruik niet aangepakt worden, zullen slaventomaten geteeld worden. Uitbuiting is hier de normale gang van zaken en ik zie daar niet snel verandering in komen.'

Ook je steentje bijdragen? Word lid van Eos Tracé

Wil jij Eos Tracé helpen ontwikkelen tot dé betrouwbare databank over onze voeding? Sponsor ons dan vanaf €12 per jaar en word lid. Met jouw bijdrage kunnen we onze website blijven verbeteren en onze journalisten kunnen op pad blijven gaan, mooie foto's maken, met wetenschappers praten, research doen en goede artikelen voor je schrijven.
word lid
  • Blijf altijd gratis toegang tot alle informatie krijgen
  • Krijg als lid meer zeggenschap over de thema's die we behandelen
  • Zorg er samen met ons voor dat we de weg en impact van onze voeding leren kennen

Bronvermelding