Waarom we geen kraantjeswater drinken

Fris, zuiver, verkwikkend. Zomaar wat termen die in me opkomen als ik denk aan de eerste slokken kraantjeswater waarmee ik mijn ochtend altijd begin. Als Nederlandse ben ik opgegroeid met een zekere trots omtrent ons kraantjeswater. Water kopen in een flesje? Dat is enkel iets voor noodgevallen. Wanneer je onderweg bent en er nergens een kraan te vinden is.

Ons kraantjeswater is minstens zo zuiver als bron- of mineraalwater, zo geloven we. ‘Met het doortrekken van je wc bevuil je zes liter Spa Blauw’ is een uitspraak die je in Nederland dan ook geregeld hoort.

De situatie in België lijkt haast de omgekeerde. “Het idee dat je hetzelfde water drinkt als dat waar je de wc mee doorspoelt, stoot veel Belgen tegen de borst”, vertelt Tim Smits, professor Marketing Communicatie aan de KU Leuven. “De vrees voor het zogenaamd onzuivere kraantjeswater is in België haast een urban legend."

De cijfers liegen er dan ook niet om. Een gemiddelde Belg drinkt een kleine 150 liter gebotteld water per jaar. Om dit in perspectief te plaatsen: In 2011 werd wereldwijd ongeveer 262 miljard liter gebotteld water gedronken, wat overeen komt met gemiddeld 37 liter per persoon. Een gemiddelde Nederlander heeft al genoeg aan 20 tot 25 liter.

De Belg behoort daarmee tot de grootste drinkers van flessenwater ter wereld. Uit een onderzoek voor 2010 stond de Belg met 148 liter per persoon op de vierde plaats van grootste drinkers van gebotteld water ter wereld, na Mexico, Italië en de Verenigde Arabische Emiraten. Volgens sommige data gaan ook de Duitsers de Belgen voor.

Bang van kraantjeswater

“Als mensen hier denken aan kraantjeswater, denken ze vooral aan het Albertkanaal. Dat is een van de bekendere drinkwaterbronnen”, vertelt bio-ingenieur Marjolein Vanoppen. “Het kanaal ziet er op het eerste gezicht niet proper uit – er varen bijvoorbeeld schepen overheen – en alleen al daardoor ontstaan er bijzonder veel vooroordelen over kraantjeswater.”

Vanoppen doet onderzoek aan de UGent naar waterzuivering en geeft door het hele land lezingen over drinkwater; op universiteiten, scholen en verenigingen. “Als ik dan met mensen in gesprek ga, merk ik dat maar heel weinig mensen in België weten waar ons water vandaan komt en wat erin zit. Mensen zijn bang dat er drugs en medicijnresten inzitten. Of hormonen, zoals oestrogeen uit de pil. Waar ik ook sta, ik hoor telkens weer dezelfde zorgen.”

“Maar”, vervolgt Vanoppen, “wat mensen zich niet realiseren is dat ons kraantjeswater aan allerlei regelgeving moet voldoen.”

Zo dient Belgisch kraantjeswater te voldoen aan de kwaliteitseisen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die van de EU, de Belgische overheid en aan die van de gewestelijke overheden; bij elkaar opgeteld minstens 48 eisen met betrekking tot de microbiologische, chemische en fysische kwaliteit. Zo dient kraantjeswater bijvoorbeeld vrij te zijn van Escherichia coli, een bacterie die toont dat het water in contact is geweest met uitwerpselen. Daarnaast gelden er limieten voor de aanwezigheid van chemische stoffen als pesticiden, fosfaten en nitraten. Ook gelden er kwaliteitseisen die niets van doen hebben met de gezondheid, maar enkel met de smaak en kleur van het water. Zo zijn er grenswaarden voor natrium en ijzer vastgesteld, om te voorkomen dat het water niet lekker smaakt of een roestkleur krijgt. Controles bij drinkwaterbedrijven en consumenten thuis dragen ertoe bij dat het water aan alle eisen voldoet. “Met de kwaliteit van ons kraantjeswater is niets mis; het is gezond”, constateert Vanoppen.

Wel zijn er enkele uitzonderingen. “Voor zuigelingen en zwangere vrouwen in enkele regio’s geldt dat zij moeten opletten met kraantjeswater. Dat heeft vooral te maken met het nitraatgehalte. Dat kan op bepaalde plekken te hoog zijn voor deze kwetsbare groepen.” Terwijl nitraat op zich niet schadelijk is, kan dit zich omzetten in nitriet. Baby’s jonger dan 6 maanden hebben een lage maagzuurproductie waardoor ze meer nitriet vormen in hun lichaam. Ook bindt nitriet bij baby’s beter aan eiwitten die voor zuurstoftransport zorgen. Het gevolg kan een zuurstoftekort zijn.

Of jouw kraantjeswater de nitraatnorm niet overschrijdt kun je eenvoudig opzoeken op de website van je drinkwaterleverancier.

Daarnaast kunnen loden leidingen in oude huizen een probleem voor de gezondheid vormen. Tot 1970 werd nog lood gebruikt in leidingen. In veel gebouwen zijn deze leidingen intussen vervangen door buizen van koper of kunststof, maar nog niet overal. Aangezien looddeeltjes in het drinkwater terecht kunnen komen en zo de ontwikkeling van het zenuwstelsel kunnen verstoren is hier voorzichtigheid geboden.

De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) adviseert daarom jonge kinderen en zwangere vrouwen niet via loden leidingen te laten drinken. Niet-kwetsbare groepen krijgen de tip de kraan na de nacht of een lange dag even te laten lopen, alvorens ervan te drinken. Om te achterhalen of er in een gebouw loden leidingen zitten, beschrijft de VMM de belangrijkste kenmerken op haar website: ‘ Een niet-geverfde loden waterleiding is grijs van kleur, een koperen leiding is roodbruin of lichtgroen. Lood is niet magnetisch. Als je een magneet tegen de buis kunt plakken, bevat ze ijzer. Een loden waterleiding heeft geen koppelstukken, maar aan ‘kruispunten’ zijn de buizen wel dikker.’ "Het vergt dus mogelijk wat onderzoek, maar met gepaste maatregelen kun je als niet-kwetsbaar persoon gewoon uit loden leidingen drinken", aldus Vanoppen.

Met flessenwater blijkt het evengoed opletten geblazen. Uit een onderzoek naar spuitwater door Test-Aankoop in 2013, bleek dat van de 36 onderzochte merken er vijf ongeschikt zijn voor kinderen onder de 7 jaar, vanwege een te hoog gehalte aan fluor. Het betreft de merken Aro (Makro), River (Aldi), Carrefour, 365 (Delhaize) en Everyday (Colruyt). Alhoewel de merken hier wel melding van maken, gebeurt dit volgens Test-Aankoop dikwijls in erg kleine letters. Een teveel aan fluor kan leiden tot fluorose (tandverkleuringen in het glazuur) en bij hogere dosissen tot fluorose aan het skelet (pijnlijke schade aan botten en gewrichten).

Kwestie van smaak

Naast gezondheidsoverwegingen wordt de voorkeur voor flessenwater toegeschreven aan de smaak. In Nederland wordt vrijwel geen chloor gebruikt in het leidingwater. Doordat in de jaren 1970 fors is geïnvesteerd in het vernieuwen van de leidingen, zijn er nog weinig lekkages. Weinig lekken, betekent dat schadelijke stoffen het drinkwatersysteem minder makkelijk kunnen binnendringen. Iets wat het gebruik van chloor vrijwel overal overbodig maakt.

In België zijn dergelijke investeringen niet gedaan. Om te garanderen dat het water schoon uit de kraan komt wordt er chloor gebruikt. Voor Vanoppen is chloor op zich geen reden om naar flessenwater te grijpen. “Het gebruik hiervan is minimaal en het heeft geen enkel effect op je gezondheid. En persoonlijk proef ik het niet eens.”

Voor de mensen die er toch last van hebben heeft ze een eenvoudige tip: “Laat je glas of karaf met water een paar minuten staan, zo verdampt de chloor vanzelf.”

Maar volgens Smits is chloor niet de reden dat Belgen zo weinig kraantjeswater drinken. “Het idee dat kraantjeswater niet lekker zou zijn is vooral een self fulfilling prophecy: we creëren het zelf met onze verwachting. Veel onderzoek suggereert dat we ook met onze verwachtingen proeven. Mensen zeggen: ‘je proeft het verschil’. Dat klopt dus. Maar je kunt het even goed omdraaien: ‘Hmm dat flessenwater, dat smaakt toch anders…’.”

“De smaakverschillen tussen de verscheidene merken aan gebotteld water zijn veel groter dan het verschil tussen flessenwater en kraantjeswater. Mensen raken gewend aan ‘hun’ merk en denken dat water zo hoort te smaken. Als je over frisdranken spreekt, dan wordt cola van de Aldi vaak als minder lekker gezien dan Coca-Cola. Ik merk dat mensen geneigd zijn om eenzelfde soort bril op te zetten wanneer we het over water hebben.”

Slimme marketingtrucs

Volgens Smits speelt de industrie een belangrijke rol in de totstandkoming van onze smaakperceptie.

“De waterindustrie in België heeft een rijke geschiedenis. We hebben redelijk wat grote watermerken die het erg goed doen. Veel daarvan bottelen het water uit de Ardennen. Door slimme marketing heeft de industrie het voor elkaar gekregen dat Ardens flessenwater ons dat gevoel van echt, zuiver water geeft. Het is zelfs letterlijk de slogan van een van de watermerken; dat het water al honderden jaren sijpelt door de zuiverende aardlagen van de Ardennen, zoiets.”

“Een tiental jaar geleden ging het in België wat slechter met de grote watermerken. Op basis van de consumptiepeilingen verwacht ik dat dit vooral een gevolg was van de consumptie van ongezonde alternatieven als frisdranken. Coca-Cola heeft toen als eigenaar van Chaudfontaine de verpakking een nieuwe look gegeven. Het resultaat was een aantrekkelijke fles. Het stond ineens chique om zo’n fles water op tafel te zetten. Op werk, universiteiten, bij persconferenties, je zag die flessen overal.”

“Het effect van dergelijke marketing is erg groot. Met straffe campagnes weet de industrie water te verkopen voor bijna dezelfde prijs als cola. Het is dan ook niet vreemd dat mensen geloven dat water uit een flesje lekkerder is dan uit de kraan. Waar de Nederlanders zo trots zijn op hun kraantjeswater, zijn de Belgen vooral trots op hun o zo zuiver flessenwater.”

De verheerlijking van het flessenwater in combinatie met een flinke dosis kraantjeswatervrees maakt dat veel consumenten bereid zijn om 50 tot 200 keer meer te betalen voor hun drinkwater.

Milieu-impact

Van de Vlamingen drinkt 66 procent thuis minstens de helft van de tijd flessenwater. Maar wat doet de consumptie van al dat flessenwater met ons milieu?

In 2016 publiceerde een team wetenschappers van verschillende Spaanse universiteiten een levenscyclusanalyse waarin ze de milieu-impact van flessenwater en kraantjeswater met elkaar vergeleken. Aanleiding voor het onderzoek waren zorgen bij de afvalinzameling in Barcelona over de toenemende hoeveelheden plastic afval als gevolg van flessenwaterconsumptie.

Een van de onderzoekers was dr. Marianna Garfí, milieu-ingenieur aan de Technische Universiteit van Catalonië: “We verzamelden data over de input, dus de benodigde grondstoffen en energie enerzijds, en de output, waaronder afval en watervervuiling over de hele levenscyclus van zowel water uit de kraan als water in plastic en glazen flessen”.

“Vervolgens bekeken we de effecten hiervan op zes relevante milieuaspecten, te weten: grondstoffenverbruik, de bijdrage aan verzuring (denk aan zure regen), klimaatverandering, eutrofiëring (het toenemen van nutriënten in oppervlaktewater zoals rivieren), aantasting van de ozonlaag en fotochemische oxidatie (luchtverontreiniging, zoals bijvoorbeeld smog).”

Flessenwater presteerde voor alle milieuaspecten het slechtst; water uit de kraan was in elk opzicht de meest milieuvriendelijke keuze. De processen die het sterkst bijdragen aan de milieu-impact zijn het gebruik van elektriciteit en grondstoffen voor de vervaardiging van de flessen. Het grootste verschil werd genoteerd voor eutrofiëring; de impact hiervan - gemeten in fosfaat - was voor flessenwater 717 maal groter dan voor kraantjeswater. Voor klimaatverandering – gemeten in uitstoot van CO2-equivalenten – bleek de impact van flessenwater 150 maal groter dan die van kraantjeswater.

De slechtste resultaten noteerde Garfí voor water uit glazen flessen. “Dat is te wijten aan de hoeveelheid materiaal die er nodig is om een fles te produceren. Een glazen literfles weegt al gauw 200 gram, terwijl een plastic literfles slechts 20 tot 40 gram weegt. Je hebt dus veel meer grondstoffen en energie nodig om eenzelfde hoeveelheid water te verpakken.”

Natuurlijk vergt ook de productie van kraantjeswater grondstoffen en energie, zo benadrukt dr. Ivet Ferrer, milieuwetenschapper aan dezelfde universiteit die ook meewerkte aan het onderzoek. “Om van ruw water kraantjeswater te maken, moet het gereinigd worden door onder andere filtratie en desinfectie. Dat is vaak een complexer proces dan bij flessenwater. Doordat dit laatste van schonere bronnen komt volstaat filtratie hier meestal. Bovendien is er infrastructuur nodig om het kraantjeswater door de leidingen te pompen. Toch valt deze milieu-impact in het niets vergeleken met flessenwater, zo blijkt uit ons onderzoek.”

"Alhoewel er geen vergelijkbare studies zijn uitgevoerd in België, verwacht ik dat de impact van flessenwater hier nagenoeg dezelfde is", zegt Vanoppen.

Bovenaan de voedingsdriehoek

Water uit de kraan blijkt dus vele malen milieuvriendelijker dan gebotteld water. Hoe zorgen we dat de Belg van die milieuvoordelen gaat profiteren en overstapt op water uit de kraan?

Een voor de hand liggende manier is om net als in Nederland de waterleidingen vaker te vernieuwen, om zo de noodzaak voor het gebruik van chloor te verminderen. Toch is de Nederlandse situatie niet direct te kopiëren naar de Belgische. Dankzij het vlakke landschap hoeft de druk op het leidingnetwerk in Nederland niet zo hoog te zijn, wat naar verwachting bijdraagt aan de lage lekpercentages. In het toch iets meer heuvelrijke België zal ook met nieuwe leidingen een hogere druk nodig blijven. Bovendien is het maar de vraag of chloor de voornaamste reden is dat Belgen zo weinig kraantjeswater drinken.

Volgens Vanoppen moet de consument vooral geïnformeerd worden over de goede kwaliteit van het kraantjeswater. “Net zo goed als dat je campagnes ziet op tv over ‘lokaal kopen’, zouden er ook dergelijke spotjes moeten zijn over hoe gezond ons kraantjeswater is.”

De Vlaamse Overheid probeert iets dergelijks met de campagne #30 Dagen Waterwinst. Met mailtjes vol informatie over water hoopt zij de burger bewust te maken van haar waterverbruik en aan te zetten tot het drinken van meer kraantjeswater. Volgens Smits is het goedbedoelde communicatie, met weinig effect.

“Als je een klein budget hebt en daardoor geen goede marketingcampagne kunt opzetten, kun je beter geen campagne opzetten. De commercials vanuit de flessenindustrie kun je zo nooit overtroeven. Wat dan veel beter werkt is om samen met een aantal partners een actie op poten te zetten. Ik ben bijvoorbeeld betrokken geweest bij de totstandkoming van de voedingsdriehoek. Bovenaan staat nu een glas water. Dat heeft veel meer effect dan zo’n 30 dagen uitdaging."

‘Shaming’ als marketingstrategie

SodaStream, een bedrijf dat elektrische apparaten verkoopt waarmee je thuis kraantjeswater kunt omzetten in bruiswater, heeft wel het budget voor stevige marketing. Zij richten hun pijlen op de waterflessenindustrie. Met slogans als ‘F**K Plastic Bottles’ en commercials waarin plastic flessen belachelijk worden gemaakt hopen zij hun alternatief aan de man te brengen.

Toch denkt Smits niet dat dit de juiste weg is. “In mindere mate kun je van SodaStream hetzelfde vinden als van plastic wegwerpflessen; iedereen heeft thuis zo’n apparaat nodig, op den duur moet het vernieuwd worden en dat vergt ook grondstoffen en energie. Ik zou die shamingstrategie daarom niet zo hard uitspelen als ik van hen was.

Nood aan zachte communicatie

“Om gewoontes te veranderen werk je best met een externe vijand. Voor een grote groep zal de zorg om gezondheid een goede aanleiding kunnen zijn om meer water te drinken.” Smits voegt een belangrijke nuance toe: “Ook al drinken we veel flessenwater, toch drinken we nog altijd te weinig water. We nuttigen liever frisdrank, fruitsap en zuivel. Voor onze gezondheid zouden we nochtans beter meer water drinken. Maken we die overstap, dan moeten we mensen aanzetten om direct over te schakelen op kraantjeswater.”

Om dat voor elkaar te krijgen is het volgens Smits zaak om de nadruk te leggen op het gebruiksgemak van kraantjeswater ten opzichte van flessenwater. “Om te voldoen aan je dagelijkse waterbehoefte heb je anderhalve liter nodig. Wie wil er nu een hele dag anderhalve liter rondsjouwen? Water drinken uit de kraan is veel eenvoudiger, want het is overal beschikbaar.”

Smits onderscheidt twee strategieën die volgens hem een langdurig effect kunnen hebben. “Enerzijds moeten we werken aan een design waardoor het nog gemakkelijker wordt om kraantjeswater te drinken. Op straat moeten meer waterkranen beschikbaar komen en scholen en werkomgevingen kunnen naast de kraan bijvoorbeeld glazen en karaffen beschikbaar stellen, zodat je overal eenvoudig toegang hebt tot kraantjeswater.”

Anderzijds ziet hij hoe zachte communicatie het straatbeeld kan veranderen. “Als ik naar mijn studenten kijk zie ik steeds meer hervulbare flessen in de collegebanken. Vaak zijn het mooie bijvulflessen, van Krnwtr of Dopper bijvoorbeeld. Dat zijn merken die kraantjeswater in zekere zin proberen te vermarkten en met succes. Die flessen geven als het ware subtiele hints, die geleidelijk aan het gedrag steeds meer in de juiste richting sturen, totdat dit op den duur de nieuwe norm is geworden."