Deze website gebruikt cookies. Ik ga akkoord met de privacy policy
OK
Gezondheid

Paddenstoelen als geneesmiddel: gezwam of goed idee?

Champignons zijn gezond, maar die mooie rode vliegenzwam met witte stippen in het bos is giftig. Tot zover de kennis over paddenstoelen die je als kind meekrijgt. Over schimmels doen nochtans heel wat meer verhalen de ronde. Sommige paddenstoelen zouden geneeskrachtig werken. Paddo’s zouden – naast illegaal – ook medicinaal zijn. Maar waar zijn medicinale paddenstoelen precies goed voor? Is daar wetenschappelijk bewijs voor? En slikken we straks echt allemaal schimmelsupplementen?

Sarah Vandoorne

Journalist - schrijft vooral over fairtrade en duurzaamheidslabels

Wat hebben Hippocrates, de vaderfiguur van onze westerse geneeskunde, en ijsmummie Ötzi met elkaar gemeen? Ze waren allebei notoire paddenstoelenliefhebbers. Hippocrates beschreef de helende krachten van paddenstoelen in bronnen rond 450 voor Christus. De 5000-jarige ijsman Ötzi had stukjes paddenstoelen bij zich toen hij in 1991 op een gletsjer op de grens tussen Oostenrijk en Italië aangetroffen werd. Berkenzwam en tonderzwam, om precies te zijn. Diezelfde tonderzwam omschreef Hippocrates al als ‘medicinaal’. 

Een tonderzwam (fomes fomentarius). Credit: N.J. Dam

De Tsjechische bossen

Ook de Tsjechisch-Nederlandse biochemicus Michal Heger (Universiteit van Utrecht) is helemaal verzot op paddenstoelen. “Als kind ging ik met mijn Tsjechische grootouders het bos in, op zoek naar eetbare paddenstoelen”, vertelt de prof aan de telefoon vanuit China, waar hij ook hoogleraar fotonanotechnologie is aan de Jiaxing Universiteit. “Die maakte mijn oma nadien klaar. In de loop der jaren kwam ik erachter dat bepaalde paddenstoelen een medicinale waarde hebben. Zo groeide mijn professionele interesse uit mijn persoonlijke interesse.”

Dat professor Heger paddenstoelen leerde plukken in de Tsjechische bossen, en niet die van Nederland, verrast professor Thom Kuyper, paddenstoelenkenner oftewel mycoloog aan de Universiteit van Wageningen geenszins. “Er zijn mycofobe en mycofiele culturen”, licht hij toe. “Oost-Europeanen en Aziaten zijn mycofiel, die gaan graag het bos in. Westerse volkeren zijn eerder mycofoob, we hebben schrik dat we doodgaan als we paddenstoelen plukken.”

Volgens professor Kuyper verklaart dat waarom er, ondanks de interesse van Hippocrates, weinig studies zijn naar paddenstoelen en hun geneeskrachtige werking in West-Europa. “Aziatische wetenschappers doen al jarenlang onderzoek naar de gezondheidseffecten die paddenstoelen kunnen hebben, maar hier in West-Europa hebben we er beduidend minder aandacht voor.”

Een mandje vol eetbare paddenstoelen uit de Tsjechische bossen.

Anekdotisch bewijs

Dat is buiten professor Heger gerekend. Voor hij aan de slag ging op het departement farmacologie aan de Universiteit van Utrecht, werkte hij als onderzoeksleider op de afdeling experimentele chirurgie van het Amsterdamse Academisch Medisch Centrum, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Daar verdiepte hij zich in oncologie en de gezondheidseffecten van bepaalde paddenstoelen op kankerpatiënten. Momenteel onderzoekt hij een ‘cocktail’, zoals hij het zelf noemt, van een aantal medicinale paddenstoelen, waaronder de bekende shiitake en zijn minder beroemde zusje maitake.

Naar de kankerremmende werking van paddenstoelen zoals de shiitake is vooral onderzoek gevoerd in China, Japan en India. Mycoloog Thom Kuyper stelt zich vragen bij de kwaliteit van die studies. “Het zijn vooral de suikerachtige verbindingen of polysacchariden in shiitakes waarvan gezegd wordt dat ze een geneeskrachtige werking zouden hebben. Maar hoe goed is dat onderzocht? Het bewijs daarvoor is veeleer anekdotisch.”

Collega-mycoloog Nicholas Money van de Miami Universiteit in Ohio is even terughoudend. “De meeste studies daar zijn helaas niet dubbelblind. Er is geen controlegroep die een placebo krijgt. En dat is jammer, want zonder heb je geen bewijs.” Voor Money is meer onderzoek op mensen nodig, mét controlegroepen. “Het meeste onderzoek gebeurt in celculturen (in vitro) of op dieren. Daarmee bewijs je niet hoe bepaalde stoffen werken in mensen. Het aantal klinische studies is laag."

Een bovenaanzicht van de maitake, het minder bekende zusje van de shiitake.
"We weten dat chemo kankerpatiënten verzwakt en het is duidelijk bewezen dat bepaalde paddenstoelen je immuunsysteem een boost kunnen geven”

Positief effect bij chemotherapie

Professor Heger gaat akkoord met zijn collega’s dat meer follow-up nodig is. “We kunnen absoluut meer onderzoeken op mensen gebruiken. En ook aansluitende meta-analyses zijn meer dan welkom.” Toch zijn er volgens de Tsjechisch-Nederlandse prof voldoende klinische studies om te spreken van bewijs. “Het is duidelijk bewezen dat bepaalde paddenstoelen je immuunsysteem een boost kunnen geven, wat na chemotherapie soms nodig is. We weten dat chemo kankerpatiënten verzwakt en we weten ook dat bepaalde paddenstoelen slikken helpt om sneller te herstellen.”

Daar gaat Money in mee. “Voorzichtig optimistisch”, noemt hij zichzelf. “Er zijn een aantal interessante studies over het positief effect van paddenstoelen op patiënten die chemotherapie ondergaan.”

Heger verwijst naar de inzichten van Bergendiova (2011), Kano (1996), Goa (2003), Yoshino (2016) en Thomas (2017). Hun artikelen verschenen in gerenommeerde tijdschriften, bevestigt ook zijn Amerikaanse collega. “Die studies bevestigen drie dingen”, somt Heger op. “Ten eerste activeren stoffen uit bepaalde paddenstoelen een groep cellen van het immuunsysteem die kankercellen opruimen in ons lichaam. Ten tweede leidt dat niet per definitie tot genezing van patiënten. Ten derde blijft er wel een subpopulatie van patiënten langer door in leven.”

Paddenstoelen genezen dus geen kanker, verduidelijkt Heger, maar bepaalde varianten kunnen wel een aanvulling zijn op bijvoorbeeld chemotherapie. “In de nog beperkte studie naar mijn paddenstoelcocktail zie ik bovendien de levenskwaliteit van de patiënten erop vooruitgaan. Sommigen leven verder met – nochtans uitbehandelde – kanker alsof er niks aan de hand is."

Politiepatrouilles in het lichaam

“De stoffen in paddenstoelen mobiliseren als het ware een politiepatrouille in ons lichaam”, legt professor Heger de werking uit. “Medicinale paddenstoelen activeren en stimuleren de natural killer cells in ons lichaam. Die cellen gaan op zoek naar elke vorm van narigheid: dode cellen, schimmels, bacteriën en dus ook kankercellen. Als zij iets tegenkomen tijdens zo’n patrouille, ruimen ze dat meteen op.” Die politiepatrouilles zijn heel belangrijk, benadrukt de prof. “Als mensen geen natural killer cells zouden hebben, zou iedereen na verloop van tijd kwaadaardige gezwellen ontwikkelen.”

De paddenstoelen die professor Heger gebruikt, bevatten bovendien stoffen die celdood veroorzaken. “In het AMC had ik vooral interesse in de stof betulinezuur. Op het moment dat die stof wordt opgenomen door kankercellen, zorgt die ervoor dat die cellen doodgaan. De stof verstoort de productie van energie in de cel en uiteindelijk zal de kankercel afsterven door energietekort."

"Paddenstoelensupplementen zijn een heuse industrie geworden in de VS en Europa. We willen allemaal easy fixes voor onze gezondheid, maar het is onethisch om onbewezen claims te vermarkten"

Geen pleidooi voor supplementen

Betulinezuur bestaat ook in supplementvorm. Toch pleit Heger niet voor supplementen. “Gezonde mensen die geestelijk in orde zijn, goed eten en voldoende bewegen, hebben daar helemaal geen nood aan”, is zijn standpunt. “Ik vind supplementen meestal maar geldverspilling. Er worden heel wat paddenstoelen en paddenstoelsupplementen verkocht onder de medicinale noemer, terwijl ze dat vaak helemaal niet zijn.”

Met die stelling is mycoloog Nicholas Money het helemaal eens. In 2016 schreef hij een essay waarin hij paddenstoelen en de manier waarop marketeers een loopje nemen met hun vermeende medicinale werking op de korrel neemt. “Paddenstoelensupplementen zijn een heuse industrie geworden in de VS en Europa. Die industrie teert op een heleboel gezondheidsclaims die nergens op slaan. We willen allemaal easy fixes voor onze gezondheid, maar het is onethisch om onbewezen claims te vermarkten. Zeker omdat de kans bestaat dat patiënten hun medicatie gaan vervangen door een of andere vorm van mycotherapie.”

“Dat gevaar is reëel”, zegt dr. Marleen Finoulst, die als arts gezondheidsclaims verzamelt en al dan niet ontkracht op de website Gezondheid en Wetenschap. “Sommige mensen nemen hun gewone medicatie niet meer, enkel nog natuurproducten. Bij niet-conventionele therapieën voor kanker liggen de sterftecijfers niet lager, maar hoger. En ook als je supplementen combineert met je huidige therapie, kunnen die invloed hebben op je medicatie.”

Dr. Finoulst verwijst naar de voedingssupplementenwijzer van Stichting tegen Kanker. “Bespreek ook altijd met je huisarts als je iets anders wil proberen, zo kan hij er op z’n minst meer over opzoeken. Er wordt namelijk steeds meer onderzoek gedaan naar combinaties en interacties tussen verschillende stoffen."

"Het potentiële gevaar van mycotherapie is dat sommige mensen hun gewone medicatie niet meer nemen. En dat is geen goede zaak als je weet dat bij niet-conventionele kankertherapieën de sterftecijfers niet lager, maar hoger liggen"
Een paddokwekerij in het Nederlandse Alphen aan den Rijn.

Wat met paddo’s?

Naast de beperkte studies over het effect van bepaalde medicinale paddenstoelen bij chemotherapie, waar professor Money zich “voorzichtig optimistisch” over uitspreekt, is de mycoloog vooral enthousiast over onderzoek naar hallucinogene paddenstoelen. De actieve stof in paddo’s, psilocybine, heeft volgens hem “indrukwekkende effecten”. “Uit experimenten met terminaal zieke kankerpatiënten blijkt dat hun levenskwaliteit er enorm op vooruitgaat. Ze waren opnieuw content.”

Ook dr. Finoulst verwijst naar studies over paddo’s en psilocybine. Voor het Tijdschrift voor Geneeskunde werkte ze mee aan een artikel over de hernieuwde wetenschappelijke interesse in illegale drugs in het algemeen en de actieve stof psilocybine in het bijzonder. Op Gezondheid en Wetenschap beschreef ze het mogelijk positieve effect van de stof op mensen met chronische depressie. “Al blijven de huidige studies beperkt”, voegt ze daar aan toe.

Volgens Money zijn er wel meer chronische aandoeningen waar psilocybine een positief effect op kan hebben. Zo valt regelmatig de hersenaandoening chronische clusterhoofdpijn, zowat de ergste hoofdpijn die er bestaat.

"Ik moedig het gebruik van paddo’s niet aan, maar als mensen met clusterhoofdpijn zich tot zulke illegale substanties wenden, zie ik dat vooral als een uiting van de ernst van het probleem. En een aansporing voor de medische wereld om hier meer onderzoek naar te doen"

Zelfmoordhoofdpijn

Professor Koen Paemeleire is neuroloog en specialist clusterhoofdpijn aan het UZ Gent. Hij wijst ons op de bijnaam van de aandoening: zelfmoordhoofdpijn. “Clusterhoofdpijn staat in de top 10 van meest pijnlijke aandoeningen, naast bijvoorbeeld nierstenen”, verduidelijkt de prof. “Patiënten omschrijven een aanval als een hete pook die hun oog doorboort. Onbehandeld duurt zo’n aanval een kwartier tot drie uur. Sommige mensen hebben er wel acht per dag. Dat is de hel. In dit ziekenhuis hebben we gelukkig nog geen zelfmoorden meegemaakt. Wel al twee mensen die uiteindelijk kozen voor euthanasie.”

Ongeveer een op de duizend heeft last van clusterhoofdpijn. Dat is vaak in periodes van twee tot twaalf weken, een of twee keer per jaar. De chronische variant, waardoor patiënten geen periodes met aanvallen kennen maar het hele jaar door gepijnigd worden, is minder frequent. “Die komt voor bij een op de tien clusterhoofdpijnlijders”, zegt Paemeleire. “Dat moet vreselijk zijn. Zo vreselijk dat patiënten soms op zoek gaan naar alternatieve pijnbestrijding. Dan surfen ze op het internet en komen ze al snel uit bij paddo’s.”

Gebruikelijk is het niet. Negen op de tien patiënten kan Paemeleire helpen om de aanvallen te behandelen. “Je hebt imitrex-spuiten, die meestal binnen het kwartier een aanval afbreken. Ook zuurstoftanks, preventieve geneesmiddelen en neurostimulators kunnen patiënten helpen.”

Als arts moedigt Paemeleire het gebruik van paddo’s niet aan. “Het blijven illegale substanties met een hallucinogene werking”, benadrukt hij. Meteen merkt hij op dat de meeste patiënten niet geïnteresseerd zijn in die trip. “Ze willen enkel een oplossing voor hun hoofdpijn. Ik zie dit vooral als een uiting van de ernst van het probleem. En een aansporing voor de medische wereld om hier meer onderzoek naar te doen."

Paddo's, of kaalkopjes (Psilocybe semilanceata) in het wild. Credit: N.J. Dam

Nog geen wetenschap

Op aandringen van Clusterbusters, een proactieve Amerikaanse patiëntenvereniging, is de universiteit van Yale eind 2016 een onderzoek gestart naar het effect van psilocybine bij clusterhoofdpijnlijders. De resultaten worden verwacht in 2021.

Paemeleire licht toe dat dit de eerste wetenschappelijke studie zal zijn die peilt naar het effect van psilocybine bij clusterhoofdpijnlijders. “Tot nu toe waren er enkel testimonials van gebruikers”, neemt de prof er een artikel uit 2006 bij. “Dat alleen is nog geen wetenschap. Het is goed nieuws dat hier nu wel onderzoek naar gebeurt, met een controlegroep die een placebo toegediend krijgt. Mocht de studie in Europa gebeuren, zou ik chronische patiënten aanraden om deel te nemen aan de trials.

Al in een eerste gesprek polst de prof naar mogelijk druggebruik bij zijn patiënten. Hij raadt collega-artsen aan om hetzelfde te doen. “Het onderwerp moet bespreekbaar zijn. Patiënten kunnen zoiets in vertrouwen zeggen. Ik ga daar nooit veroordelend op reageren. Maar het is wel van belang dat ik het als arts te weten kom, om eventuele interacties met andere medicatie te voorspellen.”

In dat gesprek overtuigt hij patiënten om eerst alle mogelijke klassieke middelen uit te proberen. “Clusterhoofdpijn is meestal goed te verzorgen”, benadrukt hij opnieuw. “Ik leg steeds duidelijk uit wat er bestaat aan geregistreerde medicatie, medicatie waarvan het effect bewezen is. Voor paddo’s is dat bewijs er niet."

"We weten nog lang niet alles wat er te weten valt over paddenstoelen. We kennen misschien maar een of 2 procent van alle soorten"

In z’n kinderschoenen

Dat beklemtonen ook mycologen Thom Kuyper en Nicholas Money. “We weten nog lang niet alles wat er te weten valt over paddenstoelen”, zegt Kuyper. “We kennen misschien maar een of 2 procent van alle soorten.” Voor professor Money is het vooral belangrijk dat we niet gaan denken dat paddenstoelen superkrachten hebben. “Het onderzoek naar de effectieve krachten van paddenstoelen staat nog in zijn kinderschoenen. Geloof zeker niet alle onzin die je op het internet leest.”

Tot slot herhaalt Finoulst het belang van je arts of specialist te betrekken bij de beslissing om (legale of illegale) paddenstoelen uit te proberen als aanvulling op een behandeling. “Ga in geen geval medicijnen vervangen door paddenstoelen”, waarschuwt de arts, “want dat kan slecht aflopen."

Meer weten over de weg van een zwam, van schimmeldraad tot shiitake? Scrol door het Tracé van Paddenstoel.
ga naar het tracé van paddenstoel

Bronvermelding