Olijfolie en hoe er mee te knoeien

Olijfolie en hoe er mee te knoeien

"Italië is grote fraude met olijfolie op het spoor." "Massale fraude met olijfolie." "Topmerken olijfolie sjoemelen al jaren met kwaliteit". De krantenkoppen logen er niet om toen eind 2015 uit een Italiaans kwaliteitsonderzoek bleek dat er flink wat geknoeid wordt met Italiës belangrijkste exportproduct. Maar waarom doen bedrijven dat, en hoe erg is dat?

Il Test – het Italiaanse Test Aankoop, zeg maar – kocht twintig flessen olijfolie van de populairste merken en liet ze chemisch testen door het laboratorium van de Italiaanse Douane. De conclusie? Maar liefst negen flessen bevatten geen extra vergineolie (ook wel bekend als extra vierge), zoals aangekondigd. Het zou een bal aan het rollen zetten, die leidde tot een politie-onderzoek bij zeven Italiaanse olijfolieproducenten, waaronder grote namen als Bertolli, Primadonna en Carapelli. En het houdt niet op. Ook dit jaar namen de Italiaanse carabinieri maar liefst 2000 ton valse olijfolie in beslag. 

Is het erg, dat die olijfolie geen extra vergine is? Toch wel, zo verneem ik van Theo Niewold, professor Voeding en Gezondheid aan de Leuvense faculteit Bio-ingenieurswetenschappen. "Extra vergine olie is olie van de beste kwaliteit", zegt hij. "Veel fijner van smaak dan de lagere graden, die nogal sterk smaken en ze oxideert niet zo snel." En hij somt de kenmerken op waaraan moet worden voldaan om extra vergine te zijn: de olijven moeten koud geperst worden, zonder hitte of chemische toevoegingen, en de olie mag op die manier niet meer dan 0,8 procent aan vrije zuren bevatten. Maar niet iedereen neemt die richtlijnen dus ernstig, zo blijkt. Niewold citeert een Amerikaans onderzoek: "maar liefst tachtig procent van de Italiaanse olijfolie die daar verkocht wordt, bleek niet zuiver op de graat. Dat is dus olijfolie die drie keer zo duur verkocht wordt als zou mogen."

Hoe zuidelijker hoe beter

In de supermarkt bevestigt het schap olijfolie zijn bewering. Betaal je voor een gewone literfles olijfolie 8,18 euro, dan gaat de als extra vergine gelabelde Stefanini-olie voor 17,05 euro per liter over de toonbank. Niewold moet eens glimlachen als ik het hem voorleg. "Tja, de Italianen zijn er in geslaagd de wereld te doen geloven dat hun olijfolie superieur is. Alsof de Italiaanse afkomst een keurmerk op zich is. Onzin natuurlijk. Behalve misschien die uit het uiterste Zuiden. Want algemeen geldt: hoe zuidelijker de olijven, hoe beter de kwaliteit. Eigenlijk is de Griekse olijfolie, en zeker die uit Kreta, veel lekkerder en smaakvoller. Al moet je wel al een kenner zijn om dat echt te proeven. Uitgedrukt in cijfers: in Griekenland is tachtig procent van de persing extra vergine, terwijl de Italianen hooguit 65 en de Spanjaarden zelfs maar vijftig procent extra vergine produceren.”

Alweer een mogelijkheid tot gesjoemel, moeten malafide handelaars gedacht hebben. Er was immers al snel sprake van een carrousel waarin Griekse, Spaanse of zelfs Tunesische olijfolie als Italiaanse olijfolie verkocht werd. Tel uit je winst: de 200 in beslag genomen ton frauduleuze olie van daarnet, was maar liefst goed voor dertien miljoen euro. Er zit dus wel wat geld in dit soort misdaad. Niewold: "En toch is olijfolie van mindere kwaliteit aanlengen met een paar milliliter Italiaanse olijfolie, om de kwaliteit wat op te krikken, strikt genomen zelfs niet illegaal. Olie die in Italië (verder) gebotteld is, mag van Europa ‘van Italiaanse herkomst’ genoemd worden. Wie mengt om de kwaliteit te verbeteren moet sowieso niet bang zijn van de wet."

Mengen en bijkleuren

Het kan natuurlijk ook anders. En erger. Zegt de Leuvense professor: "Er zijn ook olijfoliefabrikanten die de olijfolie aanlengen met zonnebloem- of andere plantaardige olie. Met behulp van natuurlijke kleurstoffen zoals chlorofyl – dat sowieso al in olijfolie zit – wordt die dan wat groener gemaakt om ze op olijfolie te laten lijken. Ongezond is dat niet, maar het is natuurlijk allesbehalve eerlijk ten opzichte van de consument die een kwaliteitsproduct denkt te kopen."

Om meer te weten te komen over de risico's van al dat geknoei, ga ik te rade bij een professor voedselauthenticiteit. Saskia van Ruth deed aan de Universiteit van Wageningen onderzoek naar technieken om fraude met olijfolie op te sporen. "Het grootste probleem is dat je na het mengen van verschillende olies onmogelijk kunt achterhalen wat er precies mee gebeurd is", zegt van Ruth. "Soms lijkt het Europese olijfolie, die dus ook aan de Europese voedselregels onderhevig is, terwijl die ergens helemaal anders vandaan kan komen. Als je niet kunt achterhalen waar ‘ergens anders’ precies is, weet je ook niet of (een deel van) de olie afkomstig is uit een gebied waar ze het niet zo nauw nemen met de voedselveiligheid. Neem nu het paardenvleesschandaal van een tijd terug, waarbij er per ongeluk paardenvlees in plaats van rundvlees in enkele diepvriesmaaltijden gebruikt werd. Op zich niet erg natuurlijk, maar het gevaar schuilt in het feit dat de controles die normaal gezien op paardenvlees uitgevoerd worden, nu niet gebeurd waren omdat men dacht dat het rundvlees was."

Stop! Controle!

De vraag is: kunnen we er iets aan doen, professor Niewold? "De voedselveiligheidsautoriteit kan extra controles uitvoeren, maar ik vermoed dat ze aan deze kwestie niet de hoogste prioriteit geven. Het is ook een beetje een luxeprobleem, natuurlijk, want je wordt er niet ziek van, enkel een héél klein beetje armer. De meeste mensen proeven het verschil niet eens tussen de verschillende persingsgraden, dus wat maakt het dan uit, zou je kunnen denken. Zolang er geen echte gifstoffen in verwerkt worden, is het sop de kool niet waard, vrees ik."

Zo rustig bekijkt de Nederlandse olijfoliehandelaar Ridder Drost het echter niet. "Dat vermengen van oliën gebeurt onder weinig gecontroleerde omstandigheden, waardoor er kruisbestuiving kan optreden met bijvoorbeeld noten. Dit gebeurt namelijk vooral in fabriekjes waar totaal niet op hygiëne wordt gelet. Maar je zal maar een notenallergie hebben", zegt hij op de Nederlandse radio.

Toch maar goed controleren dan? Aan de universiteit van Wageningen hebben ze als onderdeel van het Europese TRACE-project een eigen methode ontwikkeld om de herkomstfraude op te sporen. "Onze techniek is gebaseerd op de vluchtige stoffen die uit de olie vrijkomen", legt van Ruth uit. "Het bleek een goeie manier om te kijken of de olie echt komt van waar men beweert. Ook op basis van de vetzuren kun je de echtheid van olijfolie nagaan: extra vergine moet een zuurtegraad hebben van niet meer dan 0.8 procent." Ook de techniek helpt een handje. "Nu de apparatuur kleiner en dus draagbaarder wordt, kan men ook ter plaatse in de winkel of tijdens het productieproces gemakkelijk controleren. Vaak zijn dat toestellen die op basis van licht- of geluidspectroscopie werken. Dat betekent dat je zelfs door de fles heen informatie kunt krijgen, die je dan via laptop, tablet of smartphone naar een database kunt sturen om met de vereiste parameters te vergelijken."

Wat die controles opleveren? En wie er eigenlijk juist controleert? Ik besluit het antwoord te zoeken bij OLAF, de Europese antifraudedienst, maar word doorverwezen naar het Directoraat-Generaal voor Landbouw en dat voor Gezondheid en Voedselveiligheid. Daar wordt dan weer naar de individuele landen gewezen. "Europa zet enkel de grote lijnen uit", vertelt Clemence Robin, woordvoerster voor Landbouw. "Elke categorie van olijfolie – van extra vergine tot olie uit perskoeken van olijven – moet aan bepaalde parameters voldoen die wettelijk zijn vastgelegd. Controle wordt aan de individuele lidstaten overgelaten. Zij zijn verplicht om stalen ingevoerde olijfolie te controleren. Het doel? Fraude bestrijden."

België als voorbeeld, dan maar? Bij de FOD Economie dist woordvoerder Chantal Depauw de meest recente cijfers op. "Jaarlijks wordt er minstens één normcontrole verricht per duizend ton olijfolie die in de handel wordt gebracht. Dat komt neer op ongeveer twintig stalen per jaar, aangezien er in ons land ongeveer 2.000 ton olijfolie wordt verhandeld. In 2014 werden 21 stalen genomen, hoofdzakelijk in winkels." Het resultaat? "Eén staal voldeed chemisch niet aan de benaming '(extra) olijfolie van de eerste persing, en mag dus niet als Extra Vergine verkocht worden'. Van elf olijfolies was de etikettering niet conform. Er ontbraken vooral verplichte vermeldingen zoals de bijkomende informatie over de bijzondere omstandigheden waarin de olie zonder blootstelling aan licht en warmte moet worden bewaard. Ook in 2015 werden 21 stalen genomen, en toen bleken twee stalen chemisch niet te voldoen. Op het resultaat van de tegenanalyse van die stalen is het tot op heden evenwel nog wachten."

In België wordt dus minder gefraudeerd dan in Italië? Kan, zo klinkt het bij Robin. "Het percentage van de steekproef dat niet conform is, kan heel erg verschillen naargelang het aantal stalen en de grootte van de markt." Lees: het hangt er allemaal maar een beetje van af. En dus blijven we op onze honger zitten. Wordt er gefraudeerd? Ja, dat leert elke anekdotische case als die van Il Test opnieuw. Hoeveel? God, en zeker de Europese Unie niet, mag het weten. En neen, het is niet zo erg voor uw gezondheid, maar het blijft wel oplichting natuurlijk. 

Wat u precies moet onthouden? Als u dan toch wil investeren in een goeie fles olijfolie, kijk dan naar de Griekse olijfolie. En laat u niet verleiden door dat Italiaanse aura.