Kan lekker varkensvlees ook zonder berenleed?

Een lapje varkensvlees eten, moet kunnen. Dat daar voor mannelijke varkens een extra pijnlijke prijs aan vasthangt, negeren we liever. Waarom moeten die zogenaamde beren toch gecastreerd worden? Kan het dan echt niet anders? Nu er steeds meer alternatieven voor die pijnlijke praktijk opduiken, lijken de dagen van de castratie stilaan toch geteld.

Het is een pijnlijke ingreep voor mannelijke varkens, die castratie. (zoals ook blijkt uit dit filmpje) Maar waarom moet dat? "Omdat beren anders de kans lopen dat hun vlees bij het bakken een onwelriekende berengeur zal verspreiden", duidt landbouwingenieur Marijke Aluwé, onderzoeker varkens aan het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO). "Simpel gesteld is het een kwestie van twee stoffen in het varkenslijf die als ze niet afgebroken raken voor die stank zorgen. Aan de ene kant is er androstenon, een feromoon dat ontstaat in de teelballen. Aan de andere kant skatol, dat aangemaakt wordt bij de fermentatieve afbraak van eiwitten in de dikke darm. Via de darmwand belandt dat in het bloed en eindigt het in het normale vetweefsel, waar die stoffen voor berengeur zorgen bij drie à tien procent van de beren.

En hoe lossen ze dat sinds jaar en dag op? Elke mannelijke big kort na de geboorte castreren. En dat gebeurt dan ook in het merendeel van de gevallen. "In ons land werden in 2015 zo'n 67 procent van de 5.750.000 geslachte beren gecastreerd", weet Eef Goossens van het Departement Landbouw en Visserij van de Vlaamse overheid dankzij de wetenschappelijke studie van de interprofessionele organisatie Belpork. "Daarvan gebeurt dat in 63 procent van de gevallen onverdoofd. De overige 37 procent krijgt wel een vorm van pijnbestrijding."

De kwestie castratie

Varkenskweker Kristof Verschelde is iemand die zijn varkens tijdens de castratie wel behandelt tegen de pijn en legt de procedure uit. "Eerst krijgen de biggen een injectie met het pijnstillende Metacam, waarna ze een aantal minuten in een wachtkooi worden gezet. Daarna worden de teelballen verwijderd, door de zaadleiders net boven de teelballen af te knippen. Meer dan een minuutje werk is dat niet. En we merken dat de biggen nadien vrij snel op nieuw bij de zeug aan het zuigen gaan wanneer we ze na de ingreep terugleggen."

Het valt dus wel mee met de pijn? Ann De Greef van Gaia, die de praktijk al langer aanklaagt, springt net niet uit haar vel. "Je moet geen wetenschapper of dierenarts zijn om te weten dat zo'n operatie een dier pijn doet. Niet alleen tijdens de ingreep, maar ook nadien. Dat ontkennen is cafépraat, want wetenschappelijk staat het als een paal boven water dat het pijn doet. Dat weet mijn nichtje van zes zelfs!" De Greef heeft de wetenschap inderdaad aan haar kant. Aluwé verwijst naar een aantal studies, onder andere van het Britse Universities Federation for Animal Welfare uit 2006, die duidelijk stellen dat zo’n castratie een allesbehalve aangename ervaring is. "Beschikbaar bewijs toont dat castratie op elke leeftijd pijnlijk is en een nadelige invloed op de gezondheid van de beer kan hebben. Tijdens de onverdoofde castratie maken de biggen hoge geluiden. Een analyse daarvan suggereert dat de extractie van de testes en het doorsnijden van de zaadleiders de meest pijnlijke acties zijn tijdens de castratie. Na de ingreep merk je dat de biggen minder lang drinken bij de zeug en kun je aan hun verminderde speelsheid en ander abnormaal (niet gespecificeerd) gedrag zien dat ze nog ongeveer tot vijf dagen na de ingreep pijn ervaren."

Goed. Het is dus pijnlijk. Is die castratie dan wel echt nodig, als we toch dat varkenslapje op ons bord willen? 

Verschelde benadrukt van wel: "We moeten er nu eenmaal rekening mee houden dat de markt geen berengeur wil. En dus zijn wij wel verplicht onze varkens te castreren. Komt daarbij dat mannelijke varkens als ze ouder worden agressief gedrag vertonen. We willen uiteraard vermijden dat ze elkaar tijdens de afmest en het slachttransport zouden verwonden, en ook wat dat betreft is castratie the way to go."

Drogargumenten troef

Het kan ook anders. Sinds enkele jaren is er een vaccin op de markt dat de aanmaak van berengeur op een chemische manier verhindert. Toch is de varkenskweker sceptisch. "Die immunocastratie bestaat uit een eiwit dat ingebracht wordt en het ontstaan van de geur verhindert. Dat is op zich geen probleem, al is het wel een vervelend werkje dat nog steeds stress met zich meebrengt voor het dier. Het moet uiteindelijk zeker twee keer ingespoten worden. Daarenboven ben ik als varkenshouder ook bang dat tegenstanders van vleesconsumptie die situatie zullen aangrijpen om zich af te vragen of dat gevaccineerde vlees wel geschikt is voor de mens, en of dat niet tot een daling van de vruchtbaarheid zal leiden. Je leest hier en daar al wel eens een berichtje dat die vruchtbaarheid achteruitgaat, dus dan moet er maar één flauwerik zijn die bij een volgend bericht de link met varkensvaccinatie legt om tot problemen te leiden. Dingen worden soms echt uitvergroot in de pers, en eens het in de krant heeft gestaan, kun je het nog maar moeilijk goedpraten. Zelfs al is er wetenschappelijk niets van aan."

De varkenskweker heeft gelijk; wetenschappelijk is er geen enkel bewijs dat het vaccin zijn sporen zou nalaten bij menselijke consumptie, zo onderstreepte Iain Clarke van de Monash University in Australië in een paper nadat hij verschillende experimenten deed. Maar Aluwé wijst op een ander probleem met vaccinatie. "Het grote knelpunt is dat België als enige land inzet op immunocastratie, omdat Colruyt en nog enkele andere retailers voor dit alternatief gekozen hebben. Bij de voor export bestemde karkassen is immunocastratie evenwel geen optie omdat ze immunogecastreerde beren in het buitenland gewoon niet aanvaarden. En aangezien ons land een aanzienlijk deel van de karkassen exporteert wordt er in ons land dus nog steeds gecastreerd. Voor ons is de noodzaak hiervan niet zo duidelijk, want uit studies in labo-omstandigheden blijkt immunocastratie behoorlijk sluitend wat het vermijden van berengeur betreft. Al dient wel gezegd dat er nog geen studies beschikbaar zijn over de praktijkomstandigheden."

De Greef ziet het probleem niet. "We worden nu al jaren om de oren geslagen met dat drogargument, maar Colruyt zal echt geen berengeur riskeren. Dat kan het zich namelijk niet permitteren. Idem voor Lidl, dat vlees van niet gecastreerde beren verkoopt. En het argument van de export klopt niet. Nederland slacht voor de interne markt al jaren intacte beren zonder één enkele klacht van consumenten. Idem in Duitsland: ik heb vorige week nog vergaderd met de supermarktketen REWE, en die verkopen zowel niet gevaccineerd vlees als vlees van gevaccineerde dieren. Ook bij REWE hebben ze nog geen enkele klacht ontvangen. Eén van de grootste slachthuizen in Duitsland slacht overigens elke week duizenden varkens die niet gecastreerd zijn. Men detecteert na de slacht op berengeur en doet dat grondig, want je kunt je geen fout permitteren. Kortom, die bezwaren zijn stuk voor stuk dikke onzin van boeren, die er nog altijd van overtuigd zijn dat die dieren niet lijden. In hun ogen is de consument veel te gevoelig geworden en moeten we hen gewoon laten voortdoen zoals ze al altijd bezig zijn."

Weerbarstig buitenland

Is de export nu een bepalende factor in het castreren van varkens, of niet? Uit de cijfers blijkt dat in totaal in 2015 – het laatste volledige jaar waarvan statistieken beschikbaar zijn – zo’n 1 miljoen ton varkensvlees werd verhandeld, waarvan 89 procent naar Europese landen. Daarbij zijn het vooral Duitsland, Polen en Nederland die met het merendeel van onze dieren aan de haal gaan. En het zijn vooral onze Oosterburen die hun schweineschnitzel nog steeds het liefst gecastreerd hebben, zo klinkt het bij Frederick De Busschere, aankoper bij slachthuis G. Van Landschoot en Zn uit Adegem. "De Duitse consument is bewuster en groener dan wij. Hij vertrouwt de vaccinatie niet, omdat hij de link legt met hormonenvlees. Dat is niet terecht, maar de perceptie bestrijden is moeilijk. Er is dan ook geen gesprek met onze klanten daarover gaande. Wij leveren gewoon gecastreerde dieren."

Vrijwillige ban

Schier eindeloze discussies tussen varkenskwekers, dierenwelzijnsorganisaties, de vleesindustrie en wetenschappers hebben in 2010 geleid tot de ‘Europese verklaring voor alternatieven voor chirurgische castratie van varkens’. Daarin engageerden alle partijen zich om de chirurgische castratie van biggen vanaf 1 januari 2018 te verbieden. De Greef nuanceert: "het gaat om een vrijblijvend engagement, geen verplichting. De Europese Commissie wilde van geen dwingende wetgeving weten. Wij hebben ons daar van in het begin tegen verzet, want we wisten dat het er niet van zou komen. We zijn nu minder dan een jaar van die datum verwijderd en zoals we voorspeld hebben, gaat er die dag niets veranderen. Toen er vanaf 2006 niet meer onverdoofd gecastreerd mocht worden, heeft men ook nog jaren zitten treuzelen. Daarom drukken wij er op dat het Vlaams regeerakkoord, waarin een wettelijk verbod staat aangekondigd, moet uitgevoerd worden. Anders gaan die alternatieven er nooit doorkomen."

Bijna kwam het er al van. In 2013 kondigde toenmalig minister van volksgezondheid Laurette Onkelinckx een Koninklijk Besluit met een verbod aan, maar verder kwam het niet: de laatste staatshervorming had Dierenwelzijn overgeheveld van het federale naar het gewestelijke niveau, en dus werd het voorstel zonder voorwerp. Is huidig bevoegd Vlaams minister Ben Weyts eventueel van plan om aan Gaia's oproep gehoor te geven? Ik vroeg het zijn woordvoerder, maar ontving tot vandaag geen antwoord. Zijn ze bij Van Landschoot al bezig met voorbereidingen? "Neen", geeft De Busschere toe. "Zolang de markt het niet vraagt, verandert er bij ons niets. Als er iets zal veranderen, zal het aan het einde van de keten, bij consument en retailer zijn. Wij zullen ons daar aan aanpassen, maar pas als we zeker zijn dat we kunnen blijven verkopen zonder risico's."

Geurvrij voer

Tijd dat de consument dus bewust(er) gaat kiezen? Dat kan helpen, maar misschien maakt het niet meer uit. Als we veevoederbedrijf Dumoulin mogen geloven, zit dé oplossing er misschien wel aan te komen in de vorm van een nieuw voeder. Werner Reuter, Directeur Onderzoek, legt uit hoe dat moet werken. "We hebben ontdekt dat we het skatolgehalte met de juiste samenstelling van het varkensvoer erg laag kunnen houden, waardoor er geen berengeur waargenomen wordt. En in tegenstelling tot de vaccinatie – die als farmaceutisch middel toch vragen oproept bij bepaalde consumenten – bestaat ons voeder volledig uit natuurlijke grondstoffen en additieven."

De resultaten spreken voor zich. "Onze testen zijn geëvalueerd door het ILVO, niet alleen in chemische analyses, maar ook door experts die berengeur moeten opsporen. Die mensen hebben tweehonderd stalen gekeurd, en daaruit bleek dat de controlegroep varkens die ons voer niet hadden gekregen acht procent berengeur bevatte en onze proefgroep nul procent. Geen enkel staal raakte dus boven de drempelwaarde uit."

Dat moet wel voor een omslag zorgen, eenmaal het voeder in de winkel ligt? "Zover zijn we nog niet", tempert Reuter, "al was het maar omdat castratie al eeuwen gepraktiseerd wordt. Het zal tijd vragen, misschien zelfs een paar jaar, vooraleer de markt aangepast is. Maar wij zijn er van overtuigd dat er met dit alternatief steeds meer vlees van niet-gecastreerde beren in de winkels zal belanden."

Kunnen we dan concluderen dat castratie een aflopend verhaal is? Verschelde knikt voorzichtig: "als de vleesmarkt de boer afname garandeert van gevaccineerde of intacte dieren, dan kunnen wij dat leveren. Het is vaak de landbouwer die met de vinger gewezen wordt, maar die is echt wel bereid te veranderen als de vleesmarkt dat ook wil."

Update: Anno 2018 is er nog geen verbod op de chirurgische castratie van biggen. Meer informatie en onderzoek vind je hier.