Deze website gebruikt cookies. Ik ga akkoord met de privacy policy
OK
Milieu

Klimaatverandering dreigt koffieteelt droog te zetten

Koffie vraagt heel wat meer water dan wat er in je kopje gaat. De plant is nogal dorstig van aard. Dat is op zich niet zo'n probleem, aangezien koffie geteeld wordt in regio's met erg veel neerslag. Maar de verandering van het klimaat dreigt roet in het eten te gooien.

Toon Lambrechts

Journalist - Heeft een sterke interesse in het raakpunt tussen wetenschap en ecologie.
"Een recent rapport van het Climate Institute kwam met de onheilspellende prognose dat tegen 2050 de helft van de bonengordel niet meer geschikt zal zijn voor koffieteelt. De reden? Het veranderende klimaat"

Het zou een strikvraag voor een quiz kunnen zijn, de vraag hoeveel water er nodig is voor een kopje koffie. Het antwoord is namelijk niet de 125 milliliter die er standaard in een kopje gaat, maar 140 liter, de totale hoeveelheid water die de teelt en de productie van koffie vereist. Dat cijfer ligt een heel stuk hoger dan bijvoorbeeld thee, waar een kop van 250 milliliter 'maar' 34 liter water vraagt.

Het cijfer komt van het Twente Water Center, het onderzoekscentrum van de Universiteit van Twente, waar onderzoek wordt gedaan naar het verborgen, of het virtueel, waterverbruik van producten. De 140 liter geeft de druk weer die de teelt en de productie van koffie uitoefent op de plaatselijke waterhuishouding, maar zegt niets over de capaciteit van het watersysteem om die druk te weerstaan.

Patrick Van Damme, professor aan het Laboratorium voor Tropische en Subtropische Landbouw van de Universiteit Gent, ziet het waterverbruik van de koffieteelt niet als een probleem. “De koffieplant gebruikt wat hij nodig heeft, net als iedere andere teelt, en dat valt best mee. Een plant heeft nu eenmaal water nodig om te groeien. De wortels nemen water op dat verdampt in de bladeren en zo de plant van de noodzakelijke mineralen voorziet. De arabica-koffie bijvoorbeeld wordt geteeld in de tropisch hooglanden met een natuurlijke regenval van 1500 tot 2000 millimeter water per jaar. Dat is voldoende, want dat is ook het natuurlijk milieu van de plant.”



Liever schaduw

Of het nu gaat om een hippe latte of simpele oploskoffie, alle koffie ter wereld wordt geteeld in de regio tussen de Kreefts- en de Steenbokskeerkring, de zogenoemde bonengordel, met Brazilië, Vietnam en Colombia als grootste producenten. De verfijnde arabica-koffie voelt zich thuis in vochtige, koele tropische hooglanden met veel neerslag. Robusta kan beter tegen warmte en droogte en is resistenter tegen ziektes en plagen. De soort verkiest laaglanden en heeft een hogere opbrengst, maar is bitterder en heeft minder aroma. Robusta wordt dan ook vooral in melanges gebruikt, of bij de productie van oploskoffie.

Koffie is een beetje een uitzondering. In tegenstelling tot de meeste tropische handelsgewassen zoals cacao of soja wordt koffie geteeld door een groot aantal kleine telers. Traditioneel planten telers koffie in de schaduw van andere bomen, ofwel in het bestaande woud, ofwel tussen notenbomen of fruit. Deze manier van telen, die de zogenoemde schaduwkoffie oplevert, is nog steeds de meest gangbare, al is er een tendens naar plantages waar de planten in lange rijen in de volle zon staan. Plantages in volle zon geven een hogere opbrengst, maar vragen heel wat meer water en bemesting. Zeker in Brazilië is er een duidelijke schaalvergroting aan de gang.

Toch biedt de schaduwteelt grote voordelen ten opzichte van plantages in volle zon. De combinatie van bomen en koffie is goed voor de biodiversiteit en de gezondheid van de bodem. Ook het waterverbruik ligt beduidend lager. Logisch, aldus professor Van Damme. “Hoe meer zon, hoe meer verdamping. Onder een bladerdek heerst een vochtig microklimaat dat veel gelijkmatiger blijft, ongeacht de weersomstandigheden. Dat maakt dat de koffieplant veel minder water nodig heeft. Koffie komt nu eenmaal oorspronkelijk uit een vochtige, schaduwrijke omgeving.”

Droge koffie

Het grootste deel van het water dat de koffieteelt nodig heeft, gaat dus naar de groei van de plant, maar ook de behandeling van de bonen vraagt water. Om de bonen te scheiden van het vruchtvlees bestaan er twee procedures, een natte en een droge. De droge is de meest eenvoudige. De bonen worden gewoon in de zon te drogen gelegd totdat het vruchtvlees er makkelijk af te pellen valt.

De natte methode werkt enigszins anders, legt professor Van Damme uit. “Men heeft ondervonden dat door de bonen eerst te wassen er nog voor het drogen een onderscheid gemaakt kan worden tussen de goede bonen en diegene die aangetast zijn door bijvoorbeeld een of andere kever. Die selectie komt de kwaliteit ten goede, maar voor de rest loopt de productie nagenoeg gelijk. De natte methode vraagt wel wat water, en de wassing maakt dat de pesticiden van de bessen in het water terechtkomen. Maar tegenwoordig wordt dat water meer en meer hergebruikt of gezuiverd. Intuïtief zou ik zeggen dat het met het waterverbruik in de productie nog wel meevalt” 

Bonengordel bedreigd

Het moet een schok geweest zijn voor koffie-enthousiastelingen om 's morgens bij hun eerste kop in het nieuws te lezen dat dat de toekomst van koffie er zwart uitziet. Een recent rapport van het Climate Institute kwam met de onheilspellende prognose dat tegen 2050 de helft van de bonengordel niet meer geschikt zal zijn voor koffieteelt. De reden? Het veranderende klimaat.

Christian Bunn, die verbonden is aan de Humbolt Universiteit in Berlijn en het International Center of Tropical Argiculture, werkt aan onderzoek over de impact van de verandering van het klimaat op de koffie- en de cacaoteelt. “Je zal op je oude dag nog een kopje koffie kunnen drinken. Maar de kans bestaat dat je meer zal betalen voor koffie van een lagere kwaliteit. Een groot deel van de bonengordel zal in de toekomst inderdaad niet meer geschikt zijn voor de koffieteelt.”

De voorspelling dat in de helft van de bonengordel geen koffieteelt meer mogelijk zal zijn, komt uit Bunns onderzoek. In werkelijkheid staat daar niet dat de helft van de productie verloren zal gaan, maar wel dat het potentieel voor de teelt sterk zal teruglopen. Hoe de klimaatverandering de koffieteelt precies zal treffen is minder duidelijk, aldus Bunn. “De effecten vallen niet terug te brengen tot één enkele factor. Dat zou te gemakkelijk zijn. In sommige regio's speelt een tekort aan water zeker een rol. Maar ook plagen en ziektes doen het beter in veranderde klimaatcondities.” 

Het weer heeft een grote invloed op de opbrengst. De koffieplant heeft een stevig regenseizoen nodig om te beginnen bloeien. Dat bleef uit dit jaar in  Espirito Santo en Bahia, twee belangrijke koffieregio's in Brazilië. De prijs voor koffie steeg onmiddellijk met 20% op de wereldmarkt, iets wat in de toekomst vaker zal gebeuren, voorspelt Bunn. “Boeren ondervinden veel last van wijzigende weerpatronen binnen een seizoen of binnen een teeltjaar. De data wijzen erop dat de verschillen tussen natte en droge seizoenen steeds groter worden. Dat ligt in de lijn met onze hypotheses, maar het is nog te vroeg om op een echt wetenschappelijk onderbouwde manier te stellen dat dit een gevolg is van een veranderd klimaat.”

Jonge teelt

In het rapport van het Climate Institute viel nog meer slecht nieuws te lezen. Zowel de wilde variant van arabica als die van robusta dreigt het moeilijk te krijgen door veranderende weerpatronen. Sommige prognoses voorspellen zelfs dat wilde koffie tegen 2080 zal uitsterven. “Ik zeg niet dat de wilde varianten van de arabica en de robusta zullen uitsterven, maar ze krijgen het zeker moeilijk,” nuanceert Bunn. “Ze zijn veel minder weerbaar tegen de klimaatverandering dan veredelde soorten. Maar het is absoluut in het belang van de koffieteelt dat er inspanningen worden gedaan om de wilde soorten te beschermen, want we hebben het genetisch materiaal van deze planten nodig om nieuwe variëteiten te ontwikkelen die beter bestand zijn tegen de druk van plagen en droogte.

De koffieteelt steunt op een klein aantal variëteiten. De genetische basis is beperkt omdat het om een relatief jonge teelt gaat, aldus Bunn. “Commerciële productie is iets van de laatste 300 jaar.  Dat maakt dat er nog niet veel veredeling heeft plaatsgevonden. Toch denk ik dat er voldoende varianten bestaan om koffie te telen in veranderlijke klimatologische omstandigheden.

"De naar schatting 25 miljoen koffieboeren hebben vaak maar weinig financiële middelen om zich te wapenen tegen de klimaatverandering"

Teelt zoekt het hogerop

Een veranderend klimaat maakt tegelijk koffieteelt mogelijk in regio's waar de plant voordien niets te zoeken had. Waar koffie zijn intrede zal doen is moeilijk te voorspellen. Zeker arabica, een plant die thuis is in de tropische hooglanden, zal het nog hogerop gaan zoeken. Daar zijn natuurlijk limieten aan, door erosie of een gebrek aan vruchtbare grond op grotere hoogtes. De verschuivingen in teeltgebieden dreigen koffie in concurrentie te brengen met andere gewassen. Of met natuur, want koffie is vaak een van de eerste teelten op nieuw ontgonnen gronden.

Daar komt nog bij dat de veranderde klimaatcondities zware sociale gevolgen zullen hebben. De naar schatting 25 miljoen koffieboeren hebben vaak maar weinig financiële middelen om zich te wapenen tegen de klimaatverandering. 

Ook de kennis van nieuwe, aangepaste teeltmethodes ontbreekt vaak. De tendens om koffie in grotere plantages in volle zon te telen is erg nefast, want schaduwkoffie is net veel beter bestand tegen klimaatschokken, aldus professor Van Damme. “Het microklimaat onder de bomen werkt als een buffer. De luchtvochtigheid is hoger en gelijkmatiger, en ziektes en insecten hebben het moeilijker. Dat is niet verwonderlijk natuurlijk, want in dat ecologisch milieu is de koffie thuis.

Faire prijs cruciaal

Blue Harvest is een van de initiatieven die kleine koffieboeren tracht te helpen zich aan te passen aan de nieuwe klimaatrealiteit. De ngo werkt met gemeenschappen in Honduras, El Salvador en Nicaragua die geconfronteerd worden met waterschaarste. De impact van het veranderende klimaat is nu al duidelijk voelbaar in Centraal-Amerika, en zal alleen maar erger worden, vertelt coördinator Adolfo Córdoba. “Neerslagpatronen veranderen, wat boeren lastiger maakt. De totale hoeveelheid regen neemt af en droogtes worden steeds frequenter. Tegelijk maakt ontbossing de effecten van de klimaatverandering alleen maar erger.”

De technieken die Blue Harvest probeert te introduceren klinken erg eenvoudig en sluiten aan bij de traditionele manier van koffie telen. “Lage vegetatie tussen de koffieplanten zorgt ervoor dat regenwater niet meteen afvloeit naar de rivier, maar langer vastgehouden wordt. Zo infiltreert het water beter in de bodem, wat zowel de koffieplanten als de voorraad grondwater ten goede komt. 

Een andere techniek is het planten van bomen in de plantages. Koffieplanten zijn gebaat met wat schaduw, maar het komt erop aan om de densiteit van bomen in een plantage nauwgezet te controleren, anders treden ze in concurrentie met de koffie. Ook proberen we boeren ervan te overtuigen pesticiden en chemische meststoffen te vermijden, en werken we aan technieken om het watergebruik bij de verwerking van de bonen te verminderen.”

Een faire prijs is echter even belangrijk als nieuwe teelttechnieken, zegt Córdoba . “De kleine producenten vangen alle klappen op. In Centraal-Amerika is koffie vaak de enige bron van inkomsten voor gemeenschappen die door de overheid verwaarloosd worden. Enkele mislukte oogsten maken dat boeren er de brui aan geven en migreren naar de steden of naar de Verenigde Staten.”

De toekomst ziet er bruinkleurig uit

De toekomst van de koffieteelt oogt onzeker door het veranderende klimaat. Toch zullen we morgen nog een kop koffie kunnen drinken. De teelt is erg adaptief, en er is ruimte voor het ontwikkelen van nieuwe soorten die beter bestand zijn tegen droogte en plagen. Schaduwkoffie kan tegen een stootje en heeft potentieel. De plant kan groeien in combinatie met herbebossing bijvoorbeeld. 

Ook het feit dat koffie door een grote groep kleine boeren geteeld wordt kan een sterkte zijn. Maar dan moeten die een faire prijs krijgen voor hun bonen die hun in staat stelt nieuwe teelttechnieken in te voeren. Een kleine prijs om ook in de toekomst nog wakker te worden met een dampend bakje troost. 

Bronvermelding