Hoe blockchain fair trade een nieuwe betekenis geeft

De zeldzame keren dat Haïti de media haalt, is het steevast met slecht nieuws. Het eiland lijkt wel geplaagd door een eindeloze reeks rampen. Een zware aardbeving, gevolgd door een uitbraak van cholera, richtte in 2010 een ware ravage aan. Verschillende orkanen raasden over Haïti, dat door zijn geografische ligging erg kwetsbaar is voor tropische stormen. Ook op economisch vlak zit het structureel fout. Haïti blijft het armste land van Latijns-Amerika en bengelt onderaan in zowat alle lijstjes met economische indicatoren.

Toch zijn er mensen die in het potentieel van Haïti blijven geloven. Jan Brouwers bijvoorbeeld, verbonden aan het Wageningen Centre for Development Innovation. Hij coördineert een project dat Haïtiaanse fruittelers een betere toegang tot de markt in de VS dient te verschaffen op basis van nieuwe digitale technologieën, en dat specifiek voor mango’s en avocado’s. Een uitdaging, aldus Brouwers. “Haïti is een apart land, zeker niet de gemakkelijkste plek, maar wel erg boeiend. Als je daar iets voor elkaar krijgt, kan je dingen ten gronde veranderen.”

Gemiste kansen door avocadosmokkel

Landbouw blijft een omvangrijke pijler voor de Haïtiaanse economie. Cijfers zijn vaak onvolledig en gedateerd, maar tot twee derde van de werkende bevolking is op een of andere manier in de landbouw actief. Vaak hebben boeren slechts een klein perceel ter beschikking, en telen ze in de eerste plaats voor eigen gebruik of voor de lokale markt. Koffie en cacao gelden als de belangrijkste exportteelt, maar de uitvoer van hoogwaardige verse producten blijft beperkt, en dat terwijl de Amerikaanse markt vlakbij is. Port-au-Prince, de hoofdstad van Haïti en de grootste haven van het land, ligt op nauwelijks 1.130 kilometer van Miami.

De meeste mango’s en avocado’s belanden echter op de lokale markt. Hoewel boeren meestal slechts enkele bomen hebben, zijn beide vruchten goed voor zo'n veertig procent van het inkomen van Haïti’s armste boeren. Enkel mango’s vinden vandaag voorzichtig hun weg naar de koopkrachtige Amerikaanse consument. Zo’n 68.900 ton gaat jaarlijks richting de VS. De export van avocado’s is verwaarloosbaar klein. Nauwelijks 8 ton op jaarbasis.

Dat cijfer verdoezelt echter het feit dat naar schatting 10.000 ton avocado’s vanuit Haïti de grens over gesmokkeld worden richting de Dominicaanse Republiek om van daaruit verder te reizen richting de VS als Dominicaanse avocado’s. Dominicaanse opkopers profiteren van het feit dat de exportkanalen en de toegang tot de Amerikaanse markt van hun land veel beter ontwikkeld zijn. Een gemiste kans, vertelt Brouwers. “In het departement Centre, de centrale regio van het land, worden veel avocado’s geteeld die de grens over gaan. Die voldoen dus aan de kwaliteitseisen van de Amerikaanse markt. De boeren krijgen er slechts een aalmoes voor, de winst gaat naar de tussenhandelaren. Die keten kan net zo goed rechtstreeks vanuit Haïti gebeuren.”

Positie van boeren versterken met blockchain

Het project waar Brouwers aan werkt, samen met enkele andere partners, wil dat potentieel uittesten. “Niet alleen is het zo dat de fruitopkopers – in Port-au-Prince heb je enkele families die zich daarop toegelegd hebben – het grootste deel van de winst afromen, de teelt verloopt ook weinig efficiënt. Als zo'n opkoper langskomt bij een lokale boer, dan wordt de hele boom in een keer leeggeplukt, terwijl het beter zou zijn enkel de plukrijpe vruchten te oogsten. Ook aan de opslag, de koeling en het vervoer schort er behoorlijk wat. Naar schatting gaat tot zeventig procent verloren in de keten.”

Om uit te testen of dat anders kan voerde Brouwers, samen met zijn team en het Haïtiaans ministerie van Handel en Industrie, vorig jaar een test uit met een beperkte hoeveelheid mango’s en avocado’s. De focus lag niet alleen op het verbeteren van de omstandigheden van de oogst en de keten, maar diende ook om te zien of nieuwe digitale technieken gebaseerd op blockchain de positie van boeren in de keten kunnen versterken. Want de markttoegang verbeteren zonder dat het inkomen van de boer er structureel op vooruitgaat, zet weinig zoden aan de dijk.

“Ons uitgangspunt is dat een betere toegang tot de Amerikaanse markt kleine boeren een beter inkomen zal verschaffen. Dat willen we realiseren met blockchain zodat de hele transportketen transparant en digitaal wordt. Op zo'n blockchain kan iedereen zien in welke stap van de keten de avocado’s zich bevinden, wat de kosten zijn, en van welke boer de vruchten komen. We hopen dat deze toepassing een schok door het huidige systeem jaagt, met als resultaat een beter inkomen voor kleine boeren.”

Maar wat is het eigenlijk, blockchain?

Blockchain, systemische schok, disruptieve technologie, woorden die al te vaak vallen zonder dat het nu precies duidelijk is waar het precies over gaat. Zeker om blockchain hangt heel wat mist. De technologie zou zowat alles kunnen omgooien, maar een heldere uitleg wat blockchain nu precies inhoudt ligt moeilijker.

In essentie is de blockchain-software niet meer dan een soort digitaal kasboek waarin deelnemers informatie en transacties opslaan. De gegevens in de blockchain zijn voor iedere deelnemer zichtbaar en een centrale autoriteit die gegevens en transacties controleert ontbreekt. Informatie komt terecht in zogenoemde blokken. Die worden op hun beurt via een ingewikkeld cryptografische algoritmes door de gebruikers van de blockchain verwerkt. Dat gebeurt in consensus tussen de gebruikers. Die transparante en digitale decentralisatie vormt de kern van wat blockchain is.

Eens informatie in zo’n blok zit, kan men er niets meer aan veranderen. Eventuele wijzigingen of nieuwe info komen in een nieuw blok terecht dat de vorige opvolgt in de keten. De blokken worden gekopieerd naar de gebruikers van het netwerk, de ‘nodes’. Blockchain werkt als een decentraal netwerk, niemand heeft meer rechten dan andere actoren in een blockchain. Zo kan niemand met de gegevens morrelen eens een blok is afgesloten.

Neem bijvoorbeeld bitcoin, een virtuele munt en de bekendste toepassing van blockchain. Transacties in bitcoin verlopen zonder centrale autoriteit via een blockchain-netwerk waarbij de gebruikers zelf transacties autoriseren. De rol van de bank die in het gangbare geldverkeer transacties reguleert is verdwenen. Geen toeval, want blockchain werd in 2009 ontwikkeld door een onbekende persoon (of groep) onder de naam Satoshi Nakamoto, als antwoord op de bankcrisis van een jaar eerder. De technologie bracht een golf van enthousiasme teweeg onder ontwikkelaars, maar ondertussen is de initiële geestdrift wat gaan liggen. De kloof tussen belofte en werkelijkheid bleek opnieuw groter dan gedacht.

Koffie uit Ethiopië volgen met blockchain

Een gedecentraliseerde manier om transacties uit te voeren en op te slaan, dus. Maar wat kan blockchain betekenen voor de keten die ons voedsel doorloopt van boer tot bord? 

Veel, aldus Marten van Gils, technologiespecialist bij Fairfood, een Nederlandse organisatie die werkt aan een eerlijkere voedingsketen. “Beide processen gaan in essentie over transacties. Neem bijvoorbeeld koffie. Een boer oogst een aantal zakken koffiebonen. Die verkoopt hij aan een opkoper die op zijn beurt een grotere lading bonen doorsluist naar een branderij en ga zo maar door. Die bonen doorlopen een hele keten door tot ze uiteindelijk in je boodschappentas belanden. Die hele keten is terug te brengen op een reeks transacties, en daar zit de overeenkomst met de blockchaintechnologie. Als men die technologie op de juiste manier toepast, kan men de voedselketen een stuk transparanter maken.”

Van Gils diept een blik bonen op. Biobonen uit Italië, zegt het etiket. “Dat zijn meteen twee beweringen – kwaliteit en oorsprong – die je als consument via blockchain zou kunnen verifiëren. Je zou als het ware de hele keten omgekeerd kunnen afspelen tot je bij die Italiaanse bioboer terechtkomt. Fairfood heeft een aantal experimenten gedaan met blockchain, onder andere met koffie uit Ethiopië. De producent met wie we samengewerkt hebben, brengt koffie op de markt waarvoor de boer een eerlijke prijs ontvangen heeft. Om die claim te bevestigen, hebben we een systeem ontworpen dat de boer in staat stelt op het moment dat hij zijn bonen verkoopt aan een handelaar te bevestigen dat hij een bepaalde prijs voor zijn product ontvangen heeft. Dat gebeurt via een sms-verificatie of een digitale vingerafdruk. Zo kan een consument kijken of de bewering op de producten wel degelijk klopt.”

Boer blijft eigenaar tot in het supermarktschap

Terug naar Haïti. Ook het project van Jan Brouwers steunt in grote mate op blockchaintechnologie. “Het begint met de boer die een QR-code (een vierkante streepjescode) op zijn fruit plakt. Op die QR-code komt vervolgens alle data uit de keten. Hoe lang het fruit in de haven is opgeslagen en onder welke temperatuur, het moment van aankomst in de VS, de uiteindelijke betaling van de opkoper en dergelijke meer. We hebben er bewust voor gekozen om enkel de meest kritische data op te slaan, om het systeem zo eenvoudig mogelijk te houden. Zo kan de consument in principe de hele keten nagaan die een avocado heeft afgelegd.”

Een essentieel gegeven in het pilootproject in Haïti is dat de boeren eigenaar blijven van hun fruit tot op het moment dat de retailer het in de rekken legt. Een fundamenteel verschil met vandaag, want nu veranderen de vruchten bij elke stap van eigenaar. Alle transacties die eerder in de blockchain werden opgeslagen worden op het moment dat het in de winkelrekken komt in een klap uitgevoerd. Dat heeft als voornaamste voordeel dat boeren sterker staan ten opzichte van de tussenhandelaren, want iedere fase in de keten is zichtbaar.

De grote meerwaarde van het blockchainsysteem zit hem in de transparantie ervan, aldus Jan Brouwers. “Nu gebeurt alles erg informeel via contracten op papier. Maar die zijn bureaucratisch en fraudegevoelig, zeker in een land als Haïti. Blockchain heeft ook als voordeel dat het volledig digitaal is. Alles staat in de cloud, iedere speler kan het inkijken, maar niemand kan ermee knoeien. Dat schept vertrouwen, althans dat hopen we. De blockchaintechnologie heeft het potentieel om verbondenheid te smeden tussen de spelers in de keten. Let wel, ik heb het over potentieel. We moeten er dus over waken dat we het op een juiste manier toepassen.”

Model voor eerlijke handel

Betere markttoegang, een hoger inkomen voor boeren, dat klinkt erg fair trade. Klopt, zegt Brouwers, maar blockchaintoepassingen in de voedingsketen overstijgen de klassieke aanpak van eerlijke handelsrelaties. “Fair trade kan je ruwweg opdelen in twee modellen. Een eerste strategie zet in op het verbeteren van de positie van kleine boeren door middel van allerhande training, het organiseren van coöperaties en dergelijke meer. De tweede methode wil grote spelers bij de keten betrekken om samen veranderingen in de voedingsketen te realiseren. Ons project combineert beide modellen, en voegt er een extra laag aan toe via blockchain. De boeren hebben al een paar jaar opleiding achter de rug om hun teelt van mango’s en avocado’s te verbeteren. Momenteel zoeken we naar partners bij de tussenhandelaren die open staan voor vernieuwing. Door zowel te werken met de boeren als met de handelaren hopen we de hele keten diepgaand te veranderen, al is dat uiteindelijk een keuze die de Haïtianen zelf moeten maken.”

Fair trade 2.0 dus, met een grote rol voor blockchain, verduidelijkt Brouwers. “Blockchain helpt om de keten transparanter, efficiënter en digitaal te maken. We geloven in de technologie, en we zien dat grote spelers dat ook doen, zij het soms vanuit een ander perspectief dan wij. Haïti gaat nooit grote hoeveelheden avocado’s aanleveren – die rol is weggelegd voor Mexico en Brazilië – maar het is een land met een specifiek verhaal dat een niche kan vinden op de Amerikaanse markt. Niet iedere consument zit te wachten op volledige transparantie, maar de vraag is er, en we hopen dat het een bredere verandering in gang zet.”

De nadelen van blockchain

Transparantie, vertrouwen, verbondenheid, blockchain belooft veel. Maar het is niet meer dan een technologie, een middel. De impact hangt af van hoe blockchain aangewend wordt. Want zelfs met goede bedoelingen kan het weleens misgaan. 

Het Nederlandse dagblad Trouw kwam in september met een artikel over een nieuwe app van supermarktketen Albert Heijn. Die app gaf consumenten via blockchain de mogelijkheid om het appelsiensap van hun huismerk te traceren. Alleen bleek dat de info op de app slechts een deel van het verhaal te zijn. Een van de Braziliaanse plantages is in een rechtszaak verwikkeld met de overheid over het niet naleven van de arbeidswetgeving, en dat werd er niet bijverteld. Albert Heijn verklaarde dat het om een zaak van enkele jaren geleden ging en dat de arbeidsomstandigheden ondertussen verbeterd zijn, maar het vertrouwen kreeg desalniettemin een ferme knauw.

Een verkeerde inschatting van de supermarktketen, vindt Marten van Gils. “Blockchain werd onderdeel van een marketingcampagne die een simpel en positief verhaal wilde overbrengen op de consument. Het zou sterker geweest zijn als ze bij Albert Heijn van in het begin verteld hadden wat er in de sinaasappelketen speelt en hoe ze de problemen aanpakken.”

Het gebruik van blockchaintoepassingen leidt dus niet per definitie tot meer transparantie. De realiteit is weerbarstiger dan de digitale spiegel ervan. “Er is altijd een risico op onzuiverheden wanneer mensen data invoeren. Blockchain is geen onwrikbare weergave van de fysieke realiteit. Als ik iets verkeerd op blockchain zet, staat die er voor altijd in. Dat is een gevoelig punt voor iedere omslag van de fysieke naar de digitale realiteit. En dat geldt al helemaal wanneer er grote belangen op het spel staan. 

Daarom dat niet-menselijke data-invoer erg interessant is om te koppelen aan een blockchain. Een thermometer in een container bijvoorbeeld, die liegt niet. Dat soort innovatie kan een antwoord zijn op het 'trash in-trash out-principe'. 

Je kan ook in het ontwerp van je blockchain een aantal veiligheidskleppen inbouwen. In ons project met koffie zaten enkele van deze controlemechanismen ingebouwd. Het is nu eenmaal niet mogelijk om van 100 kilogram bonen evenveel koffie te branden, zoiets is eenvoudig te detecteren. Maar sommige data – zoals bijvoorbeeld informatie over arbeidsomstandigheden – zijn per definitie gevoelig voor manipulatie.”

Nog te nemen hordes

Een bredere toepassing van blockchain met eerlijkere handelsrelaties in de landbouw als doel moet nog een aantal hordes nemen. Kleine boeren in het zuiden hebben vaak beperkte digitale vaardigheden, en digitale infrastructuur zoals internetverbinding of het bezit van een smartphone is geen vanzelfsprekendheid. Om ook kleine boeren mee te krijgen is het essentieel toepassingen eenvoudig te houden. Blockchain vraagt immers veel rekenkracht, en dus ook veel energie. Een bitcointransactie slorpt naar schatting bijna evenveel elektriciteit op als een gezin op een maand tijd.

Privacy is een ander heikel punt. In een van de eerste projecten van Fairfood met blockchain stonden boeren met naam en toenaam vermeld, net als hun foto en hun inkomsten per transactie. “Dat deed vragen rijzen over wat wel wel en niet openbaar konden maken”, vertelt van Gils. “Een soort internationale standaard over welke informatie er wel en niet op een blockchain kan, zal zich op een gegeven moment opdringen. 

Een belangrijke reden waarom blockchain slechts traag groeit is de vrees van spelers in de keten dat al hun data zomaar te grabbel worden gegooid. Die vrees is onterecht, want mits op de juiste manier ontworpen is een blockchain juist erg goed in het beschermen van gevoelige data.”

Digitalisering kan boeren meer macht geven

Landbouw en voedselproductie hebben essentiële veranderingen ondergaan de laatst vijftig jaar, veranderingen grotendeels aangejaagd door technologische vernieuwingen. “Blockchain – en digitalisering in bredere zin – zijn een volgende stap”, zo denkt Marten van Gils. “Die nieuwe digitale laag gaat de landbouw veranderen. Ik ben ervan overtuigd dat binnen vijf tot tien jaar volledige traceerbaarheid een vereiste wordt. Boeren zullen hun producten dus de digitale realiteit binnensluizen. Een koffieboer in Ethiopië kan nu nog wel een zak bonen aan de man brengen, maar ook die transactie zal binnen een decennium een digitale transactie initiëren. Die digitalisering voegt waarde toe aan een product, en daar moet een boer eerlijk voor betaald worden.”

Van Gils erkent dat de digitalisering van de landbouw opnieuw een extra last op de schouders van boeren kan leggen, en dat het (nog) geen feit is dat ze daarvoor ook een eerlijke prijs gaan krijgen. Maar de potentiële voordelen wegen zwaarder. “Blockchain is een technologie, en net als voor iedere technologie staat of valt alles met de manier van toepassen. Als een boer een elektronische portefeuille op blockchain opent vanwaar hij transacties kan uitvoeren, dan bestaat hij ook online, wat nu niet het geval is. Dat maakt van die boer een actor met handelingsvermogen, en als dat op de juiste manier gebeurt, geeft dat die boer ook meer macht. Het is net die zichtbaarheid van boeren en andere spelers in de keten die de consument gevoeliger kan maken voor eerlijkere handelsrelaties. Daar ligt volgens mij de waarde van blockchain voor fair trade.”

Werd blockchain tot voor kort nog steevast de hemel ingeprezen, dan klinkt er nu steeds vaker kritiek. De technologie zou veel te ingewikkeld zijn om brede ingang te vinden. “Toch is het voorbarig om blockchain nu al af te schrijven”, meent Marten van Gils. “Het is een hype, en hypes lossen zelden alle verwachtingen in. Kijk maar naar de internetzeepbel van de jaren negentig. Ook die klapte ineen, maar toch staan internettoepassingen vandaag verder dat men toen ooit had kunnen denken. Blockchain is niet het toverstokje dat alles zal oplossen, maar het is ook geen lege doos. Er ontstaan wel degelijk toepassingen die echt het verschil gaan maken, en die zullen gaandeweg opschalen naar algemeen gebruikte technologieën in de voedselketen en elders. En daar willen we graag aan bijdragen.”