Dreigt er een chocoladecrisis?

Dreigt er een chocoladecrisis?

Terwijl wereldwijd de zin in chocolade toeneemt, zit de cacaoteelt fameus in het slop. De productiviteit daalt, zeker in West-Afrika waar het leeuwendeel van de cacao verbouwd wordt. Dat is te wijten aan een complex samenspel van factoren. Bovendien zal de verandering van het klimaat zich laten voelen. Er wordt gewerkt aan oplossingen, maar cruciaal voor de toekomst van chocolade is een eerlijke prijs voor de boeren.

Voor chocoladeliefhebbers zijn er moeilijke tijden op komst. Met enige regelmaat verschijnen er allerlei onheilspellende berichten over het geliefde goedje. Er is te weinig cacao om aan de groeiende vraag te voldoen. Ziektes en plagen vagen hele oogsten weg. Cacaoboeren houden het voor bekeken omdat hun product niets opbrengt. En de verandering van het klimaat kan nog meer roet in het eten strooien. Gaan we terug naar de tijd van onze grootouders, voor wie chocolade een bijzonderheid voor speciale gelegenheden was? Het zou zomaar kunnen.

Slap plantje

Zo'n vaart zal het niet lopen, stelt professor Patrick Van Damme meteen gerust. Van Damme is verbonden aan het Laboratorium voor Tropische en Subtropische Landbouw en etnobotanie van de Universiteit Gent en doet al jaren onderzoek naar cacaoteelt. Eerst in Maleisië, momenteel in Ivoorkust. “Het is wel zo dat cacao een bijzonder kwetsbare teelt is die enorm onder druk staat. Een heel arsenaal aan ziektes en plagen bedreigt de bomen. Op onze proefvelden in Maleisië viel het voor dat er tot veertig procent van de bomen stierven op een jaar tijd. Aan ons initieel onderzoek zijn we nooit toegekomen, we hebben noodgedwongen de focus verlegd naar impact van de ziektes en plagen. Dat is bij ons huidige onderzoeksproject in Ivoorkust niet anders, al gaat het daar om een heel ander ziekte- en plagenpatroon.”

Een slap plantje dus, die Theobroma cacao. “Cacao is een plant die van zichzelf redelijk zwak is. De vraag is of dat intrinsiek zo is, of dat dit voortvloeit uit het feit dat men er niet in geslaagd is om variëteiten te ontwikkelen die voldoende resistent zijn. De genetische basis van de teelt lijkt te nauw. Daar wordt momenteel wel aan gewerkt, onder andere door het inkruisen van nog bestaande, verwante wilde soorten die nog voorkomen in het oorsprongsgebied van de geteelde cacao in Zuid-Amerika. Maar cacao is een boomteelt, en dat maakt dat het een aantal jaren duurt om nieuwe variëteiten te ontwikkelen.”

Cacao is een moeilijke teelt die slechts een laag en weinig stabiel inkomen oplevert. Daarom dat veel boeren voor andere gewassen kiezen. In Maleisië viel het verspreidingsgebied van cacao de laatste tien jaar terug van 250.000 naar 25.000 hectare. Al die plantages gingen tegen de vlakte om plaats te maken voor oliepalm, een teelt die veel minder vatbaar is voor ziektes en plagen en bovendien veel geld in het laatje brengt. In West-Afrika speelt dat minder, al gebeurt het ook daar dat cacao plaats moet ruimen voor oliepalm of rubber.

Gissen naar de impact van het veranderende klimaat

Alsof de cacaoteelt nog niet genoeg te verduren heeft, dreigt de verandering van het klimaat voor nog meer problemen te zorgen. Net als voor koffie en andere tropische gewassen staat het vast dat de opwarming van de aarde een ernstige impact zal hebben. Alleen is het erg onduidelijk welke, aldus professor Christian Bunn, die als onderzoeker verbonden is aan de Humbolt University in Berlijn en aan het International Center of Tropical Argiculture. Hij onderzoekt de impact van de verandering van het klimaat op de koffie- en de cacaoteelt in West-Afrika.

“Eerlijk gezegd, we weten het niet. Er is een risico, zowel voor de teelt op zich als voor de kwaliteit. Het lipidengehalte, de vetmassa van cacao, zou kunnen verminderen. Cacao is een laaglandgewas dat veel neerslag vraagt. Het wordt geteeld in de warmste gebieden van de natte regio's. Er bestaan plekken die vochtiger zijn, of warmer, maar niet in die combinatie. Een temperatuurstijging van 2 tot 3 graden doet een situatie ontstaan die we vandaag de dag niet kennen. Er werd voorheen nooit onderzoek gevoerd naar de impact van hogere temperaturen, simpelweg omdat die constellatie niet bestaat.”

Nog onzekerder wordt het als het over neerslag gaat. De klimaatmodellen zijn slecht in het voorspellen van veranderingen in neerslagpatronen. Het is onmogelijk om algemene uitspraken te doen, aldus Bunn. “Het zal warmer worden, zeker in het droge seizoen in West-Afrika. Dat zorgt voor een verminderde vochtigheid, en dus zal er meer water nodig zijn om cacao te telen. Dat zorgt ervoor dat de droogtestress verhoogt, maar hoe groot de impact op de cacaogordel zal zijn, is vooralsnog onduidelijk. Misschien worden enkel de marges getroffen, misschien is de impact meer algemeen. Zowel de gevolgen van stijgende temperaturen op de fysiologie van de plant als van neerslagpatronen in de cacaogordel zijn onduidelijk.”

Klimaat als val

Ook ziekten en plagen veranderen mee met het klimaat. “Er gaan stemmen op dat als West-Afrika te droog wordt, de cacaoteelt nog meer zal verschuiven naar Zuid-Amerika of Indonesië,” weet Bunn.“Daar krijgt koffie het moeilijk, en cacao kan een alternatief bieden. Maar die regio's werden in het verleden al geteisterd door ziektes, net doordat er een constante regenval is. Er bestaan aanwijzingen dat net het droge seizoen in West-Afrika helpt om ziektes en plagen binnen de perken te houden.”

Hoe de verandering van het klimaat zich zal laten voelen in West-Afrika dient verder te worden uitgeklaard. Een temperatuurstijging is erg waarschijnlijk, maar dat hoeft niet zo'n probleem te zijn voor cacao. Veranderende neerslagpatronen zijn dat wel. Als het droge seizoen te droog wordt zit de teelt met een probleem. Zeker de marges van de regio waar nu nog cacao geteeld wordt zullen een droger savanneklimaat krijgen, een evolutie die nu al aan de gang is. Maar de voorspellingen wijzen op grote regionale verschillen.

Daar ligt meteen het grootste risico. In Ivoorkust en Ghana was cacao in het verleden al een van de belangrijkste redenen tot plattelandsmigratie en ontbossing. Cacao is een zogenoemde frontier crop, een van de eerste teelten op vers ontgonnen land, legt Bunn uit. “Eens de bodem uitgeput geraakt door verkeerde landbouwpraktijken, migreren boeren naar nog niet ontgonnen gebieden. Dat dreigt te verergeren. In Ivoorkust bijvoorbeeld staan de laatste min of meer ongerepte wouden, de nationale parken Taï en Comoé, onder druk door onder andere de cacaoteelt. Net die regio's zullen waarschijnlijk het minst getroffen worden door de klimaatverandering, maar dat kan wel eens hun ondergang betekenen. En net ontbossing draagt in sterke mate bij aan klimaatverandering.”

Er is geen mirakeloplossing om de cacaoteelt aan te passen aan het veranderende klimaat, aldus Bunn. “Ontbossing moet kost wat kost vermeden worden en we moeten sterk inzetten op slimmere landbouwmethodes. Agroforestry, het ontwikkelen van droogteresistente cacaovariëteiten en teeltdiversificatie kunnen allemaal een rol spelen.” De uitdaging wordt om de cacaoboeren mee te krijgen, want die zien een toch al kwetsbare teelt nog minder stabiel worden. “Klimaatverandering is altijd een armoedeval. Kleine boeren hebben geen toegang tot middelen en kennis om zich aan te passen. Net daar wringt het schoentje.”

Boeren dragen de risico's

“In tegenstelling tot vele andere gewassen is de cacaoteelt nog altijd een zaak van kleine, familiale boerenbedrijven. Zij worden in heel het verhaal over de toekomst van cacao te vaak vergeten”, aldus Magalie Schotte, medewerker Politiek en Beleid bij Oxfam. “In de meeste analyses worden de boeren pijnlijk over het hoofd gezien. Wat op die manier buiten beeld blijft, is dat niet alleen het verspreidingsgebied aan cacaobomen veroudert, maar ook de boeren zelf. In West-Afrika is de gemiddelde cacaoboer boven de vijftig. Jongeren laten de teelt voor wat het is, want er valt geen leefbaar inkomen uit te halen. De meeste boeren hebben een inkomen onder de armoedegrens van twee dollar per dag.”

Een leefbaar inkomen gaat ook over boeren de mogelijkheid geven om te investeren in de teelt. Dat komt de productiviteit ten goede, en geeft hen ook de kans om zich aan te passen aan minder stabiele klimaatcondities. “Maar als de prijs dat niet toelaat gebeurt dat niet, ook dat is op lange termijn erg nefast voor de teelt”, aldus Schotte. “De grote bedrijven trekken nu aan de alarmbel, en zetten in op het verhogen van de productie. Allemaal goed en wel, maar het achterliggende probleem blijft de lage prijs die boeren voor hun cacao krijgen. Die is het gevolg van een sterke marktconcentratie. Een handvol verwerkende bedrijven zoals Callebaut, Mars en Cargill domineren de markt. Dat drukt de prijs enorm.”

“De grote winst zit bij de verwerkende bedrijven, de risico's zijn voor de cacaoboeren”, zegt Magalie Schotte. “Voor een boer betekent de productiviteit verhogen en zich voorbereiden op een veranderd klimaat kosten maken. Nieuw plantgoed, training volgen, misschien mensen in dienst nemen,... Dat alles zonder de zekerheid dat zijn inkomsten zullen volgen op lange termijn. Voor veruit het grootste deel van de cacaoboeren is dat met de huidige prijzen gewoon geen optie.”

Beter inkomen essentieel

Staat de wereld voor een chocoladecrisis? Die vraag laat zich niet eenduidig beantwoorden. De productiviteit van de teelt daalt, zeker in West-Afrika. Dat is voor een groot deel toe te schrijven aan de verwaarlozing van de landbouw. Tegelijkertijd stijgt de vraag, nu de groeiende middenklasse in Azië en Oost-Europa de smaak te pakken heeft. Het aanbod beent de vraag niet bij, en dat zet druk op de prijs. Die blijft volatiel, en dook het laatste jaar de diepte in, van grofweg 2800 euro per ton naar 1900 euro. Maar de meeste analyses gaan ervan uit dat een stijging op lange termijn erg waarschijnlijk is. Dat stimuleert de markt om oplossingen te zoeken voor de problemen waar de teelt mee kampt.

De grote onbekende factor in heel het verhaal is de klimaatverandering. Het is erg onduidelijk welke impact die zal hebben. Hoe dan ook, het verzekeren van de chocolade van morgen staat of valt met een eerlijke prijs voor de zeven tot acht miljoen cacaoboeren. Als hun inkomen niet toelaat te investeren in betere en meer duurzame teeltmethodes die een veranderend klimaat aankunnen, oogt de toekomst van chocola donker. En bitter.