Tracés
Artikels
Community
Zoeken
Ook je steentje bijdragen?
Word lid
word lid
Achter de bekende velden van tarwe, rijst en maïs ligt een uitgebreid rijk van vergeten gewassen die ons kunnen helpen om enkele van de grootste voedseluitdagingen van vandaag aan te pakken. Die diversiteit herontdekken is niet alleen een reis terug in de tijd - het is een cruciale stap naar een duurzame en voedzame toekomst.
Vandaag domineren slechts een handvol gewassen onze voeding. Om precies te zijn, zijn minder dan vijftien gewassen goed voor negentig procent van de dagelijkse calorie-inname van de wereld en slechts drie daarvan – tarwe, rijst en maïs – nemen bijna de helft voor hun rekening. Toch zeggen wetenschappers dat er vlak voor onze ogen een rijk tapijt bestaat van meer dan zevenduizend eetbare plantensoorten, grotendeels over het hoofd gezien. Het opvallende contrast tussen onze grote afhankelijkheid van een paar soorten en de overvloed aan eetbare planten in de natuur onthult een kritiek probleem in de moderne landbouw, dat veel verder gaat dan een kwestie van culinaire diversiteit.
De toenemende homogeniteit in voedselsystemen leidt tot bezorgdheid over voedsel- en voedingszekerheid, voedselsoevereiniteit en ecologische duurzaamheid. Bovendien is gebleken dat dergelijke systemen op de lange termijn niet duurzaam zijn. Wetenschappelijk bewijs toont aan dat onze voedselproductie en -consumptie verantwoordelijk zijn voor een derde van de wereldwijde antropogene uitstoot van broeikasgassen. Aangezien de wereldwijde vraag naar voedsel tegen 2050 naar verwachting met 35% tot 56% zal toenemen, moeten we dringend actie ondernemen om onze landbouwparadigma's te herzien.
Recente trends in de voedings- en milieuwetenschap geven ons misschien een sprankje hoop, zoals de revitalisering van wat we nu 'vergeten' gewassen noemen. Deze gewassen, ooit hoekstenen van oude diëten, bieden een schat aan voeding en veerkracht die de sleutel zouden kunnen zijn tot duurzaamheid in de toekomst. Maar hoewel ze een veelbelovende oplossing bieden voor meerdere uitdagingen binnen het wereldwijde voedselsysteem, is de realiteit dat het implementeren van zo'n oplossing op grotere schaal niet zonder complicaties is.
Vergeten gewassen hebben vele namen: "Inheems', 'verloren', 'inheems', 'wees', 'traditioneel' of 'onderbenut' zijn slechts enkele van de manieren waarop we verwijzen naar deze oeroude basisvoedingsmiddelen die ooit onze agrarische landschappen en onze borden bevolkten.
In de loop van de geschiedenis vertrouwden mensen van over de hele wereld op een breed scala aan dergelijke gewassen voor hun levensonderhoud. Deze gewassen zijn ontstaan uit de domesticatie van wilde soorten en gaan terug tot de begindagen van de menselijke beschaving, waar landbouw ooit de meest intieme relatie tussen mens en milieu was. Ze waren diep geworteld in de vele en verschillende terreinen van onze planeet – van de granen van het oude Mesopotamië tot de stevige knollen van de Andes – en diversifieerden zich in de loop van duizenden jaren, zowel op natuurlijke wijze als door selectieve teelt, tot een breed spectrum van variëteiten, elk aangepast aan zijn unieke ecologische niche.
Kortom, de mens heeft een cruciale rol gespeeld in de evolutie van deze planten. In tegenstelling tot natuurlijke selectie, die plantkenmerken bevoordeelt die hun overlevingskansen in de natuur vergroten, is de praktijk van agrarische selectie opzettelijk. In de loop van generaties hebben boeren zorgvuldig planten uitgekozen en gekweekt die eigenschappen vertoonden die hen bevielen, zoals een grotere overvloedige opbrengst, zoetere vruchten of weerstand tegen ongedierte.
Deze lokaal aangepaste en voedzame gewassen vormden de basis van veel gemeenschapsdiëten, economieën en culturen. Maar ondanks hun belang zijn ze snel en geleidelijk in de vergetelheid geraakt, verdrongen door de opkomst van de moderne landbouw. Sinds de Groene Revolutie halverwege de twintigste eeuw heeft de opkomst van de industriële landbouw geleid tot een aanzienlijke vermindering van de landbouwdiversiteit. Met de belofte van hongerbestrijding door verhoogde productiviteit, begon een smalle reeks van hoogproductieve commerciële variëteiten de traditionele te vervangen, wat snel leidde tot een verminderd genetisch palet van cultuurgewassen.
En dit is niet zonder gevolgen gebleven: de toenemende afhankelijkheid van een beperkte selectie gewassen heeft de veerkracht van onze voedselsystemen geleidelijk ondermijnd. Hoe homogener een systeem is, hoe kwetsbaarder het wordt voor plagen, ziekten en milieustress. Bovendien is door dat negeren van het nut van traditionele gewassen de kennis over de teelt en het culinaire gebruik ervan geleidelijk uitgehold, waardoor het collectieve agronomische erfgoed dat gemeenschappen al generaties lang in stand houdt, wordt bedreigd, en mensen worden losgekoppeld van de wortels van hun culturele identiteit. Het is moeilijk om precieze gegevens te vinden over het verlies aan gewasdiversiteit, maar de wetenschappelijke gemeenschap is het bijna unaniem eens over de alarmerende snelheid van deze achteruitgang.
Maar waarom is het verdwijnen van deze gewassen een bedreiging voor de gezondheid van onze voedselsystemen en wat zijn de voordelen van hun herontdekking?
Er zijn veel aanwijzingen dat de teelt van vergeten gewassen veel voordelen kan bieden voor het milieu en de voeding. Ten eerste zijn deze planten vaak bestand tegen ongunstige klimaatomstandigheden, zoals droogte en slechte bodemkwaliteit - een niet te onderschatten vermogen in het licht van de klimaatcrisis. De wetenschap hierachter is zo simpel als wat: omdat ze zich eeuwenlang hebben ontwikkeld en aangepast aan de schommelingen van de natuur in hun oorspronkelijke habitat, zijn hun genen goed uitgerust om omstandigheden aan te kunnen waar moderne hybride gewassen het moeilijk mee zouden hebben. Dit betekent dat ze kunnen groeien zonder veel externe inputs zoals water, kunstmest en pesticiden, wat op zijn beurt de landbouw makkelijker maakt voor natuurlijke systemen, de structuur van de bodem intact houdt en de vruchtbaarheid ervan verhoogt. Met name de bodem die ze ondersteunt, vaak rijk en onaangeroerd, heeft een directe invloed op hun voedingssamenstelling - gezondere bodems leveren meestal gewassen op met een beter voedingsprofiel.
Vanuit gezondheidsperspectief zijn vergeten gewassen echte schatkisten vol vitaminen, mineralen en essentiële voedingsstoffen. Dit komt zowel door de kwaliteit van de grond waarin ze groeien als door hun genetisch erfgoed, dat grotendeels bewaard is gebleven door traditionele landbouwmethoden. Door de langzame landbouwselectie door de eeuwen heen en de voortdurende aanpassing aan hun natuurlijke omgeving konden ze een complexere set voedingsstoffen behouden in vergelijking met de modernere hybride variëteiten, die selectief zijn gekweekt met de nadruk op een maximale opbrengst en een langere levensduur. Door de langzame landbouwselectie door de eeuwen heen en de constante aanpassing aan hun natuurlijke omgeving konden ze een complexere reeks voedingsstoffen behouden in vergelijking met de modernere hybride variëteiten, die selectief zijn gekweekt met de nadruk op een maximale opbrengst en een langere houdbaarheid, vaak ten koste van hun voedingswaarde.
Van oude granen zoals teff en fonio tot bladgroenten zoals moringa en amarant, deze gewassen zijn niet alleen van nature robuust, maar ook rijk aan voedingsstoffen. Ze kunnen een cruciale rol spelen bij het aanpakken van tekorten aan micronutriënten, vooral in enkele van de meest kwetsbare regio's ter wereld, waar de toegang tot gevarieerd voedsel beperkt is en de voedselonzekerheid piekt.
Hoewel vergeten gewassen een goede oplossing zijn voor een aantal van de veelzijdige problemen waar onze huidige voedselsystemen mee te maken hebben, staan verschillende uitdagingen een wijdverspreide revitalisering van deze verborgen juweeltjes uit het verleden in de weg.
Een van de grootste beperkingen is het gebrek aan bewustzijn en kennis over deze planten, zowel bij boeren als consumenten. De grote afname in de teelt van deze planten in de afgelopen eeuw, samen met het geleidelijke verlies van traditionele ecologische kennis over het gebruik ervan, heeft geleid tot een diepe kloof tussen deze beproefde oplossingen en de manier waarop we tegenwoordig voedsel verbouwen en distribueren. Het overbruggen van deze kloof is een uitdaging, omdat het een systemische verschuiving vereist die niet alleen deze gewassen terugbrengt naar onze velden, maar ook de moderne landbouwpraktijken in lijn brengt met de oude wijsheid die deze gewassen en onze samenlevingen generaties lang voedde.
Er bestaan verschillende misvattingen over de smaak, bereidingswijzen en aantrekkingskracht van deze gewassen, waardoor zowel boeren ze niet willen verbouwen als consumenten ze niet willen kopen. Hoewel het creëren van een marktvraag naar deze soorten noodzakelijk is om ze effectief te herintroduceren in ons dieet, is het makkelijker gezegd dan gedaan. Ten eerste moeten consumenten worden voorgelicht over de voordelen en culinaire eigenschappen van deze gewassen, die nu al lang vergeten zijn; ten tweede moeten boeren worden ondersteund tijdens de overgang om ze te verbouwen. Dit is geen gemakkelijke taak: het vereist toegang tot zaden, economische stimuleringsmaatregelen en capaciteitsopbouw op het gebied van duurzame landbouwpraktijken.
Deze acties zijn niet altijd eenvoudig uit te voeren. De beperkte beschikbaarheid van zaden en het gebrek aan gevestigde toeleveringsketens kunnen het een uitdaging maken om deze gewassen opnieuw te integreren in moderne landbouwsystemen. Bovendien geven het landbouw- en marktbeleid nog steeds de voorkeur aan grootschalige teelt van commerciële gewassen, wat de revitalisering van traditionele gewassen verder bemoeilijkt. Een voorbeeld hiervan zijn de voorschriften voor "nieuwe voedingsmiddelen": deze wettelijke kaders, die bedoeld zijn om de veiligheid te garanderen van nieuwe of onbekende voedingsmiddelen die op de markt komen, kunnen onbedoeld barrières opwerpen voor traditionele gewassen die decennialang zijn verwaarloosd. Hoewel het essentieel is voor de bescherming van de consument, vereist het goedkeuringsproces vaak uitgebreide documentatie en tests, wat tijd en kosten kan kosten en mogelijk herintroductie-inspanningen kan ontmoedigen.
Naast deze uitdagingen bestaat er een reëel risico op marktgedreven exploitatie als deze gewassen trendy worden in rijkere landen. Zoals we hebben gezien bij quinoa, avocado's en andere 'superfoods', kan een toename van de vraag snel leiden tot overcultivatie en aantasting van het milieu in de regio's waar deze gewassen van oudsher worden verbouwd. Dit belast niet alleen de lokale ecosystemen, maar kan ook leiden tot sociale en economische problemen voor de lokale gemeenschappen in de teeltgebieden. Als deze gewassen bijvoorbeeld lucratiever worden op de wereldmarkt, kunnen de lokale prijzen stijgen, waardoor ze onbetaalbaar worden voor de mensen die er al generaties lang van afhankelijk zijn.
Het herintroduceren van vergeten gewassen is een belangrijke stap op weg naar de consolidatie van duurzamere en veerkrachtigere voedselsystemen. Ze kunnen ons helpen om milieuvriendelijkere landbouwpraktijken te ontwikkelen en tegelijkertijd het voedingsprofiel van onze moderne voeding te verbeteren. Het cultiveren van deze gewassen gaat echter niet alleen over het planten van hun zaden; het gaat over het cultiveren van een nieuwe markt, een cultuur en een waardering voor hun unieke waarde.
Voor een effectieve verandering is een holistische aanpak nodig, die duidelijk wordt uiteengezet in documenten zoals het Global Manifesto on Forgotten Foods en wordt ondersteund door internationale organisaties zoals Crops For the Future (CFF), de alliantie van Bioversity International en CIAT en het Global Forum for Agricultural Research and Innovation (GFAR). Essentiële eerste stappen om deze waardevolle gewassen weer op te nemen in onze voedselsystemen en ons collectief bewustzijn zijn onder andere beleidsvorming die agrobiodiversiteit bevordert op zowel boerderij- als marktniveau, wetenschappelijk onderzoek dat ons begrip van deze gewassen verdiept en voorlichting die ons als consumenten informeert en mondig maakt.
Dit artikel verscheen eerder in het Engels op de website van onze partner FoodUnfolded: https://www.foodunfolded.com/a.... De auteur is Benedetta Gori.
Bronnen:
